H εθνική μας κατάθλιψη

Παναγιώτης Σ. Χατζημωυσιάδης
Ζώνη πυρός
Διηγήματα
Μεταίχμιο, 2014
σελ. 107

Η "Ζώνη πυρός", το πέμπτο βιβλίο του Παναγιώτη Σ. Χατζημωυσιάδη [προηγήθηκαν τα: "Τρεις μνήμες και δύο ζωές" (Διηγήματα, Μεταίχμιο 2005), "Καλά μόνο να βρεις" (Νουβέλα, Κέδρος 2006), "Το παραμύθι του ύπνου" (Μυθιστόρημα, Μεταίχμιο 2008), "Αστοχία υλικού" (Μυθιστόρημα, Μεταίχμιο 2011)] κυκλοφόρησε από τις εκδ. Μεταίχμιο τον Οκτώβριο του 2014. Ήδη έχει διανύσει μια μεστή αναγνωστική πορεία δύο ετών στο λογοτεχνικό μας μικροσύμπαν, προκαλώντας τα ευμενή σχόλια της κριτικής. 

Ανιχνεύοντας το στίγμα της κριτικής ανταπόκρισης, μεταξύ άλλων, σταχυολόγησα: 

- "Αυτό που κάνει τα κείμενα αυτά ιδιαίτερα είναι η ακριβής όσο και καλοδουλεμένη γλώσσα και το διακειμενικό πήγαιν’ έλα από το διήγημα σε άλλα έργα, σε άλλες φωνές, σε άλλες απηχήσεις" ("Πατριάρχης Φώτιος"). 

- "Μικρά κείμενα πυκνότατης υφής και έντονης στοχαστικής διάθεσης, ξέχειλα από ευφυΐα και ειρωνεία, δια χειρός ενός επί το πλείστον πρωτοπρόσωπου αφηγητή που επιχειρεί να ξεφύγει από την απόγνωση, να ερμηνεύσει την αλλόφρονη πραγματικότητα, να φιλοσοφήσει πάνω στον σύγχρονο παραλογισμό" (Λάμπρος Σκουζάκης).

- "Ο Χατζημωυσιάδης θα διατηρήσει στη Ζώνη πυρός την ανήσυχη κοινωνική ματιά της παλαιότερης πεζογραφίας του αποφεύγοντας εκ συστήματος την ηθικολογία και την καταγγελία" (Β. Χατζηβασιλείου).

- "Η ελλειπτική, πλάγια προσέγγιση του Χατζημωυσιάδη, υπηρετεί μια αντιστικτική συλλογή, που αν την άπλωνε σε μεγαλύτερη φόρμα θα χάνονταν πολύτιμες πλευρές υπέρ της ομοιομορφίας. Επίσης, το έλλειμμα κάνει ανθρωπινότερους τους ήρωες, έτσι ασχημάτιστοι και αβέβαιοι, γιατί φαίνεται η αρρώστια και η διάλυση της κοινωνικής δομής (...) Μικρές φράσεις παράγουν ένα έργο μεγαλύτερο απ' την ίδια την έκταση των διηγημάτων, ανατρέπουν την αρχική πηγή, απομακρύνονται από την αρχική υπόθεση, ενώ αφήνουν να γλιστρήσει υποδόρια η ιδεολογία, δημιουργώντας φαντασιώσεις παράβασης" (Κ. Καλημέρης).

- "Δεν καταγγέλλει ούτε νουθετεί ούτε ηθικολογεί, αλλά σαρκάζει και καυτηριάζει τις κοινωνικοπολιτικές παθογένειες, που, με τις ευαίσθητες κεραίες του, εντοπίζει. Ο θυμός του κρύβεται περίτεχνα στη γραφή και στη διακριτική ειρωνεία της αφήγησής του" (Π. Γούτας).

- "Το πραγματικό γραφείο, το εργαστήρι του συγγραφέα είναι η ψυχή του, αυτό το ολόλαμπρα επιβλητικό και την ίδια στιγμή σκοτεινό κι απόμερο προσωπικό ιερό που τόσες και τόσες θυσίες ζητά μα και προσφέρει. Όλα από εκεί περνούν, όλα εκεί φιλτράρονται και όλα υπό αυτόν τον παρονομαστή νοηματοδοτούνται. Και μέσα από τη «Ζώνη πυρός» του, ο Χατζημωυσιάδης μάς δίνει, εκτός από άλλο ένα εύστοχα φτιαγμένο πορτρέτο μιας πραγματικότητας, και μια όμορφα χρωματισμένη τοπιογραφία της ψυχής" (Δ. Νίκου).

Προς επίρρωσιν των παραπάνω καταθέτω κ' εγώ τις εκτιμήσεις μου.

 

Ο Χατζημωυσιάδης δεν περιχαρακώνει τη λογοτεχνική γραφή πίσω από τα αυτάρεσκα τείχη της τέχνης της. Στη δική του επικράτεια των λέξεων δεν χωράνε ακκισμοί, ναρκισσισμοί, ανέξοδες ηθικολογίες. Δεν φροντίζει να διατηρήσει με κάθε θυσία καθαρά τα χέρια του ούτε να δείξει με το δάχτυλο· είναι ο γραφιάς που δε διστάζει να βουτήξει στις λάσπες και στα αίματα, στα λύματα και στα χώματα, για να βρει την αλήθεια. Ο γραφιάς που τσαλακώνεται εκθέτοντας τη "δυστοκία" του και με έναν μαγικό τρόπο μετατρέποντάς την σε χάρισμα.

Γιατί, σε τελική ανάλυση, τι περιμένει κανείς από έναν συγγραφέα που έχει ήδη μια αξιόλογη θητεία στα γράμματα; Να μιλήσει με ειλικρίνεια για όλα αυτά που μας πνίγουν χωρίς να φοβηθεί μήπως εκτεθεί. Να αφήσει σαν αυτόπτης μάρτυρας τα δακτυλικά του αποτυπώματα στο χαρτί - μαρτυρίες/παρακαταθήκη ενός ναυαγού για τους (λαθρ)αναγνώστες τού αύριο. Να μας επιτρέψει να μπούμε στο λογοτεχνικό του εργαστήρι και να αφουγκραστούμε τις αγωνίες του. Να μας ταρακουνήσει από τις λογοτεχνικές βολές μας. Να διαπλέξει περίτεχνα το συλλογικό με το ατομικό τραύμα. Να μας προειδοποιήσει με τη δυσ-τοπία του. Να αγγίξει τις πληγές μας.

Αν τα πετυχαίνει όλα αυτά, είναι ένα καλό βιβλίο που αξίζει να επανέρχεσαι τακτικά σ' αυτό, ανακαλύπτοντας καινούργια -κάθε φορά- πράγματα.

18 διηγήματα/στοχασμοί, απόλογοι ενός ώριμου συγγραφικά τεχνίτη του λόγου. 18 διάλογοι εις εαυτόν.

Ορισμένες χαρακτηριστικές φράσεις που ξεχώρισα:

"Το σκοτάδι και ο πόνος είναι παντού τα ίδια"
"Έτσι που το γυαλί να ξαναγίνει λιωμένο θρύψαλο. Καμένη άμμος. Δηλαδή σκόνη".
"Μήπως, λέω μήπως".
"Το περίεργο είναι ότι κάθε φορά που ανασύρω στη μνήμη μου κάποιο από τα λαμπρά επιτεύγματά μας συνοδεύεται πάντα από την εικόνα του Γιαννάκη, του παιδικού μου φίλου στο νηπιαγωγείο, που έπασχε από όγκο στον εγκέφαλο και άρπαζε με λαχτάρα τα γλειφιτζούρια που του έδινε η μητέρα του, όταν έπεφτε στο πάτωμα σπαρταρώντας από τους πόνους..."
"εγώ συνεχίζω το ίδιο κατηφής και περίλυπος να ζω με την εθνική μου κατάθλιψη..."

Διάβασα το βιβλίο παρέα με την Patti Smith...

I was dreamin' in my dreamin'
Of an aspect bright and fair
And my sleepin' it was broken
But my dream it lingered near

Α' Λυκείου - ενότητα "Τα φύλα στη Λογοτεχνία" - διδακτική πρόταση με τη βοήθεια της δ.γ.

Αντρέας Φραγκιάς, Άνθρωποι και σπίτια

Στο πρώτο του μυθιστόρημα Άνθρωποι και σπίτια (1955) αποδίδεται η ατμόσφαιρα της Ελλάδας μετά το τέλος του Εμφυλίου πολέμου, όπου κυριαρχούν η φτώχεια, η αθλιότητα, η ανεργία. Το έργο αυτό  είναι ίσως το καλύτερο μυθιστόρημά του και αποδίδει με έξοχο τρόπο την ατμόσφαιρα της Ελλάδας μετά το τέλος του Εμφυλίου πολέμου. Η επιτυχία του βιβλίου έγκειται στη «νεορεαλιστική» παρουσίαση, που καταφέρνει να δώσει ποιητική διάσταση στο δράμα της ανεργίας. Γίνεται αισθητή η αναβάθμιση του μόχθου των εργατών, που δε δίνεται ως καθαρά αλλοτριωτικός, όπως συνέβαινε στους νατουραλιστές συγγραφείς και στον Βουτυρά.

  (Απόσπασμα, σελ. 288-291)

Τα παιδιά του Θανάση μαζευτήκανε απόψε νωρίς. Ο πατέρας τους λείπει απ' το πρωί κι' η μάνα, που είναι ακόμα στο νοσοκομείο, δεν πρόκειται να 'ρθει σήμερα. Λείπει ακόμα κι ο μεγάλος. Το πρωί, ο πατέρας έφυγε πολύ χαρούμενος, έτσι που τα παιδιά παραξενευτήκανε. Τα φίλησε όλα με τη σειρά κι αυτά καταλάβανε πως κάτι σπουδαίο πράμα θα 'γινε στο σπίτι τους.

- Μπορεί να 'ναι καλύτερα η μητέρα.

Κι η μικρή έβαλε τις φωνές κι έτρεξε στο δρόμο. Ύστερα γύρισε μ' ένα λουλούδι και είπε σε μια διπλανή γυναίκα που την ρώτησε για τη μάνα της. "Καλά, είναι καλά, ο πατέρας βρήκε δουλειά". Το βράδυ μαζευτήκανε νωρίς να κουβεντιάσουνε γι' αυτά τα σπουδαία πράματα. Ο μεγάλος όμως αργεί. Σκεπάσανε τα πόδια τους με την ίδια κουβέρτα, γιατί από τότε που λείπει η μάνα, κοιμούνται όλα στο μεγάλο κρεβάτι κι ο πατέρας πέφτει πιο πέρα, στην άκρη, σε δυο κασόνια με τάβλες. 

Ο μεγάλος μπήκε γρήγορα, κάθισε στο σκαμνί και κοίταξε γύρω. 

- Να φάτε, να διαβάσετε και να κοιμηθείτε. 

- Εγώ τα διάβασα όλα.

- Τότε να ξαπλώσεις και να σκεπαστείς καλά γιατί κάνει κρύο. Όχι, πριν πέσεις να διαβάσεις για να δω αν έμαθες το μάθημά σου. Τι ήτανε ο Οδυσσέας;

- Για δες, είπε το άλλο παιδί, κάνει όπως ο πατέρας. 

- Αυτό που σου λέω, πες μου τι ήτανε ο Οδυσσέας;

- Εσύ δεν είσαι πατέρας να μας βάζεις να κοιμηθούμε, είπε η μικρή, εγώ θέλω να τον περιμένω.

- Δε θα 'ρθει απόψε;

- Θα δουλεύει νύχτα-μέρα;

- Σας είπα δε θα 'ρθει απόψε. Μου είπε να φάτε και να κοιμηθείτε νωρίς. Να 'σαστε φρόνιμοι και να μ' ακούτε. 

- Να μας πεις πρώτα πού είναι ο πατέρας. 

- Δεν μπορώ να σας το πω.

Κι ο μεγάλος αδελφός σκέπασε τα μούτρα του και βγήκε τρέχοντας. Σε λίγο, τα παιδιά που ήτανε στο κρεβάτι ακούσανε απόξω κάτι πνιχτά κλάματα, αφουγκραστήκανε κι είπανε πως μπορεί να 'ναι και κανένα σκυλί που θα πλάγιασε στη μάντρα. Ανασηκωθήκανε κι όταν πήγανε ώς την πόρτα, ο μεγάλος τούς άκουσε κι έκανε πως μάζευε κάτι τσέρκια και κουτιά που ήταν πεταμένα στην αυλή.

- Πήγαινε μέσα να διαβάσεις το μάθημά σου.

- Εσύ διάβασες και μας κάνεις τον άγριο;

- Εγώ δεν θα ξαναπάω σχολείο, είπε το μεγάλο παιδί.

- Τώρα που δουλεύει ο πατέρας;

- Ο πατέρας δεν θα ξαναδουλέψει. Θα δουλεύω μόνον εγώ για όλους σας. Γι' αυτό πρέπει να μ' ακούτε. 

Στάθηκε και είπε πολύ γρήγορα σα να 'θελε να τα πει όλα μαζί για να γλυτώσει:

- Ο πατέρας χτύπησε, έπαθε μια μεγάλη ζημιά! Αυτό είναι, αφού θέλεις να μάθεις. Πήγαμε με τον κυρ-Αργύρη. Δεν μας αφήσανε όμως να τον δούμε. Είδα μια λεκάνη με αίματα και μέσα κάτι χοντρό, σαν κρέας...

Η μικρή το άκουσε απ' το παράθυρο, έβαλε μια φωνή και κουκουλώθηκε με την κουβέρτα. 

- Μην κλαις, πρόσταξε ο μεγάλος. Θα γίνει γρήγορα καλά. Σας είπα πως θα γίνει καλά. Θα 'ναι σα μια βάρκα με ένα κουπί. 

- Και τι γίνεται όταν η βάρκα έχει ένα κουπί, βουλιάζει;

- Όχι.

Ο μεγάλος τούς είπε να πάνε μέσα. Απόψε έχει υποχρέωση να φροντίσει για τους άλλους. Έτσι του είπε ο κυρ-Αργύρης "πήγαινε να κοιτάξεις τ' αδέρφια σου". Κι ο κυρ-Αργύρης φάνηκε πως ήτανε πολύ στενοχωρημένος που χτύπησε ο πατέρας, σα να 'χασε κι αυτός κάτι. Έπειτα το παιδί σκέφτηκε πως κάτι πρέπει να φάνε και πήγε στο κουζινάκι με τις σανίδες, να τους βρέξει ψωμί με ζάχαρη. 

- Μην κλαις, φώναξε. Και με το 'να κουπί δε βουλιάζει η βάρκα. Έχω δει με τα μάτια μου σου λέω, μια φορά που πήγαμε με τον πατέρα στον Πειραιά να πουλήσουμε αλογάκια. 

Στο κουζινάκι είναι παρατημένα του σύνεργα του Θανάση. Απ' τις χαραμάδες μπάζει κρύο. Και τούτο δω το 'χει φτιάσει ο πατέρας. Το παιδί πήγε κοντά στη σκάφη που 'ταν ο πηλός, κι ανασήκωσε τη βρεμένη λινάτσα. Και του ξέφυγε μια δυνατή φωνή.

- Δες εκεί, το χέρι του πατέρα! 

Ο πηλός ήταν ζουληγμένος στη μέση με την παλάμη του Θανάση. Από τότε που φτιάξανε τα χωματένια αλογάκια με τα φτερά και τα κέρατα, θ' ακούμπησε φαίνεται με δύναμη κι έχει βγει ολόκληρο το αποτύπωμα της παλάμης του. Με τα δάχτυλα τεντωμένα κι ίσια. Ένα ολόκληρο χέρι!

Ο Αργύρης πέρασε και μπήκε στην αυλή μ' αλαφρό βήμα. Όταν άκουσε τα κλάματα περπάτησε στις μύτες και στάθηκε στο κουζινάκι. Κοίταξε απ' τη χαραμάδα.

Το μεγάλο παιδί είπε:

- Αυτό το χέρι του το 'κοψε μια μηχανή!

Ύστερα ήρθε κι η μικρή αδερφή, έσκυψε στη σκάφη με την ξεραμένη λάσπη κι άπλωσε το χέρι της μέσα στο γούβωμα που έχει ο πηλός. Το δικό της χέρι είναι μικρό και κάτασπρο. Ύστερα άρχισε να το χαϊδεύει και τ' άλλα αδέρφια σωπάσανε. Το κορίτσι ακούμπησε το λουλούδι του και συνέχισε αυτό το απαλό χάδι του πηλού που 'χε το χέρι του Θανάση. Είναι ένα βαθούλωμα. Το χέρι λείπει.

Ο μικρός είπε:

- Να πάρουμε τη σκάφη στην κάμαρη.

- Όχι.

Το αγόρι έψαξε στο ράφι της πιατοθήκης και βρήκε ένα απόκερο που 'χανε για το άναμμα της φωτιάς. Ο Αργύρης βλέπει απ' τη χαραμάδα. Το παιδί άναψε το σπίρτο. Έλαμψε η κίτρινη φλόγα του σπίρτου, μα το φυτίλι τσίριζε, γιατί ήταν υγρό, κι έσβηνε. Ανάψανε κι άλλο. Τα μούτρα των παιδιών γεμίσανε τρεμουλιαστές σκιές γιατί το χέρι του κουνιέται. Το κερί είναι τόσο δα μικρό, το φυτίλι του μούσκεμα και το παιδί τρέμει.

- Τι πας να κάνεις εκεί! φώναξε ο μεγάλος.

- Θα τ' ανάψω. Για το σκοτωμένο χέρι του πατέρα.

- Όχι, μην το κάνεις. Το χέρι του πατέρα δεν πέθανε, μόνο κόπηκε.

Δραστηριότητες δ.γ.

1. «Να φάτε … να μ’ ακούτε»: να μετατρέψεις τον διάλογο σε αφήγηση (πλάγιος λόγος) από έναν τριτοπρόσωπο (μη δραματοποιημένο) αφηγητή.

2α. Είσαι δημοσιογράφος και παίρνεις συνέντευξη από τον μεγάλο αδελφό (ερώτηση-απάντηση).

β. Είσαι δημοσιογράφος τηλεοπτικής εκπομπής και με τρόπο μελοδραματικό παρουσιάζεις την είδηση, για να συγκινήσεις τους τηλεθεατές.

3. Γράφεις σύντομα την ίδια ιστορία όπως θα την διηγείτο ο κυρ-Αργύρης στη γυναίκα του.

4. Πυκνώνεις το απόσπασμα σε 7-8 αράδες για το οπισθόφυλλο του βιβλίου.

5. Μεταφέρεις την ιστορία στο παρόν και την αφηγείσαι με τη φωνή και από την οπτική γωνία ενός φίλου του πατέρα (να επιφέρεις όσες αλλαγές στην σκηνογραφία θεωρείς αναγκαίες).

6. «Το χέρι του πατέρα δεν πέθανε»: γράψε μια δική σου ιστορία 250 λέξεων με αυτόν τον τίτλο, με ελάχιστα (μη αξιολογικά) επίθετα και επιρρήματα.

7. Μετατρέπεις σε εικονογραφημένη ιστορία το απόσπασμα, επιλέγοντας τις κατάλληλες σκηνές.

8. Είσαι ο μεγάλος γιος και την επόμενη μέρα επισκέπτεσαι τον πατέρα σου στο νοσοκομείο. Για να τον καθησυχάσεις τού “δίνεις” μια παραπλανητική εικόνα για την κατάσταση που επικρατεί στο σπίτι. Η ιστορία σου μπορεί να ξεκινά με τη φράση: «Πατέρα, σου έχω καλά νέα!»

9. Ποια στοιχεία του κειμένου σε βοηθούν να προσδιορίσεις την εποχή στην οποία αναφέρεται;

10. Διηγήσου σε έξι στίχους ανομοιοκατάληκτου ιαμβικού 15σύλλαβου ένα μέρος της ιστορίας που διάβασες. Το ποίημα μπορεί να ξεκινά κάπως έτσι:

Τα παιδάκια του Θανάση μαζευτήκανε νωρίς

11. Είσαι ο μεγάλος αδελφός και αφηγείσαι την ίδια ιστορία στον γιο σου ύστερα από χρόνια, όταν επισκέπτεσαι την παλιά σου γειτονιά, που τώρα πια δεν την αναγνωρίζεις.

12. Θέλεις να γυρίσεις σε ταινία μικρού μήκους το απόσπασμα που διάβασες. Γράψε το σενάριο.

13. Γράψε τη συνέχεια της ιστορίας και δώσε όποιο τέλος θέλεις εσύ.

14. Να δραματοποιήσεις στην τάξη μαζί με τους συμμαθητές σου το απόσπασμα επιφέροντας όποιες αλλαγές θεωρείς απαραίτητες και γράφοντας τις κατάλληλες σκηνοθετικές και σκηνογραφικές οδηγίες.