Χρύσα Βλάχου, Η ταραχή του νόστου (ποιήματα)

 Η Χρύσα Βλάχου -η ιδιαίτερη ποιητική φωνή από τη Θεσσαλονίκη- ύστερα από τις δύο πρώτες ποιητικές της συλλογές (Τροπή, 2012 και Εν ώρα λήθης, 2013), επανέρχεται με  την τρίτη κατά σειρά " Η ΤΑΡΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΣΤΟΥ", και πάλι από τις εκδ. Θερμαϊκός.

«Ταξίδι με τρένο. Ακουμπισμένη στο παράθυρο. Ψιθυρίζω μια λέξη. Η λέξη γίνεται τοπίο….»

Το νέο βιβλίο της Χρύσας Βλάχου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θερμαϊκός (Δεκέμβριος 2015). Στο τρίτο κατά σειρά έργο της με τίτλο «Η ταραχή του νόστου», η ποιήτρια πραγματεύεται το ταξίδι της επιστροφής και τη σχέση του ανθρώπου μ’ αυτό. Μέσα από έντονη εικονοποιία, ψυχαναλυτικούς μονολόγους, αναγωγή στη φιλοσοφία και έντονη θεατρικότητα κάνει ώστε το ταξίδι του αναγνώστη με αυτό της δημιουργού να είναι κοινό. Ποιος ξέρει τι πρόκειται να ανακαλύψει κανείς στην πορεία… Εξ άλλου, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο «…Ύστερα ψάχνουμε ποιο ζώο μας κατοικεί…»

                                                                               Άγγελος Γαβρής,                                                                       Communication Manager

Μικρή εισαγωγή στη "Σονάτα του σεληνόφωτος" του Γ. Ρίτσου

Η ποιητική του Γ. Ρίτσου:

1. Ο υπερρεαλισμός ως αυτόματη καταγραφή του ασυνειδήτου (οι καταδύσεις στο ασυνείδητο), ο ελεύθερος στίχος, η χαλαρή στίξη, η έλλειψη ομοιοκαταληξίας (δείγματα υπερρεαλιστικής γραφής αποτελούν οι στίχοι: 6-9, 23-32, 41-73, 161-181, 186-204). Η υπερρεαλιστική γραφή βοηθά τον ποιητή να καταδυθεί στα άδυτα της ψυχής της νευρωτικής Γυναίκας, ώστε να περιγράψει τις μύχιες παρορμήσεις και ανάγκες της.

2. Η συναισθηματική φόρτιση του λόγου.

3. Το στοχαστικό ύφος (βλ. στίχους 33, 34, 89, 90).

4. Ο διάχυτος λυρισμός

5. Ο συμβολισμός (βλ. τα σύμβολα του ποιήματος)

6. Οι συνεχείς παρεκβάσεις και η πληθωρικότητα του λόγου.

7. Η έμφαση σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης.

8. Οι πολλαπλές απροσδόκητες εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις.

9. Η υποδόρια (=υπόγεια) κοινωνικοπολιτική χροιά που αποκτά ο λόγος (η ζωογόνα δύναμη της πολιτείας, δηλ. της εργατικής τάξης).

Τα κύρια γνωρίσματα της «Τέταρτης Διάστασης»: 17 πολύστιχα ποιήματα, που γράφτηκαν από το 1956 μέχρι το 1975.

1. Η επιθυμία απόκρυψης του ποιητή πίσω από πρόσωπα που παρουσιάζονται σύντομα μ΄ ένα πρόλογο και που στη συνέχεια μιλάνε σ΄ ένα μακρύ μονόλογο. Έτσι, στο εσωτερικό του ποιήματος παρουσιάζονται άπειρες διακυμάνσεις με την απόδοση όλων των αποχρώσεων του ονείρου, του στοχασμού και της ανάμνησης.

2. Το παραπάνω  χαρακτηριστικό αντανακλά άμεσα στην αρχιτεκτονική των ποιημάτων, που είναι σταθερή, μια και όλα σχεδόν είναι σκηνοθετημένα ως εξής:

(α) ξεκινούν με έναν σύντομο πρόλογο – «σκηνική οδηγία» σε πεζό,

(β) συνεχίζονται με ένα μακροσκελή μονόλογο – εξομολόγηση ενός σύγχρονου  ή μυθολογικού προσώπου, όπου συνήθως εκφράζονται πίσω από τα προσωπεία διαφορετικές ή και συχνά αντιφατικές στάσεις του ποιητή,

(γ) στο μονόλογο παρευρίσκεται ως σιωπηλός ακροατής κάποιο βουβό πρόσωπο,

(δ) κλείνουν με έναν επίλογο επίσης σε πεζό λόγο.

3. Το κοινωνικό πρόβλημα δεν προβάλλεται μονοδιάστατα, αλλά συνδυάζεται με το ανθρώπινο, το ατομικό.

4. Η αξιοποίηση του μικρόκοσμου των απλών και ασήμαντων αντικειμένων και σκηνών της καθημερινής ζωής.

5. Η ποικιλία των διαστρωματώσεων του λόγου με την αξιοποίηση στοιχείων από πολλές σχολές (ρομαντισμός, ρεαλισμός, υπερρεαλισμός, συμβολισμός), που δεν επιτρέπει ένταξη σε μια συγκεκριμένη σχολή.

7. Η θεατρικότητα (οι σκηνοθετικές οδηγίες του προλόγου και του επιλόγου, ο ελεύθερος στίχος, το χαμηλόφωνο και κουβεντιαστό ύφος).

8. Η έλλειψη (εξωτερικής) δράσης: ενδοσκόπηση και ανάμνηση πράξεων, γεγονότων, καταστάσεων.

9. Η κοινή θεματολογία: οι αναζητήσεις του ποιητή πάνω στα μεγάλα προβλήματα της ζωής: χρόνος/φθορά/μοναξιά/θάνατος/έρωτας/ευτελισμός/το βάσανο των ανεκπλήρωτων προσδοκιών.

Γραμματολογική εξέταση του ποιήματος:

Το ποίημα έχει επικολυρικό χαρακτήρα, εφόσον αποτελεί μια εκτεταμένη αφήγηση γεγονότων, πράξεων και βιωμάτων (εδώ της καθημερινής ζωής, όπως στο διδακτικό έπος), ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την έκφραση έντονων υποκειμενικών αισθημάτων. Παράλληλα, παρουσιάζει αναλογία με τη μουσική σύνθεση, όπως διαπιστώνεται λ.χ. από τη μουσικότητα του στίχου, την επανάληψη του στίχου-επωδού (ρεφρέν), τις διακυμάνσεις του ρυθμού από ενότητα σε ενότητα, το απόσπασμα από την παρτιτούρα του ομώνυμου έργου του Μπετόβεν που παρατίθεται στο τέλος του ποιήματος. Τέλος, το ποίημα δεν εντάσσεται σε συγκεκριμένη σχολή, καθώς αξιοποιεί εμπειρίες πολλών τεχνοτροπιών, κυρίως υπερρεαλιστικών αλλά και ρεαλιστικών, συμβολικών και ρομαντικών.

Η σημαντική του τίτλου του ποιήματος

Τα στοιχεία που συνδέουν το περιεχόμενο του ποιήματος με τον τίτλο του είναι:

1. Η σονάτα είναι μουσική σύνθεση για ένα ή δύο όργανα^. στο ποίημα υπάρχουν δύο πρόσωπα, από τα οποία το ένα βουβό.

2. Είναι γνωστή ως «μουσική δωματίου»^. το σκηνικό του ποιήματος αφορά τον εσωτερικό χώρο ενός σπιτιού, ειδικά ένα δωμάτιό του.

3. Ο χρόνος του ποιήματος συμπίπτει με την εκτέλεση του πρώτου μέρους της σονάτας του Μπετόβεν, που ακούγεται από το ραδιόφωνο. Εξάλλου, ο ζωηρός ρυθμός (= allegro) του πρώτου μέρους μιας σονάτας θυμίζει τη ζωηρή κίνηση από συνειρμό σε συνειρμό και από μοτίβο σε μοτίβο.

4. Τέλος, το σεληνόφως του τίτλου παραπέμπει στο κεντρικό σύμβολο του ποιήματος, στη μαγνητική έλξη που ασκεί το φεγγάρι πάνω στη Γυναίκα με τα Μαύρα, προκαλώντας έτσι την εξομολόγησή της, και στην αποκαλυπτική δύναμη του φεγγαρόφωτου.

Η σημαντική του τίτλου της συλλογής

Τα στοιχεία που συνδέουν το περιεχόμενο του ποιήματος με τον τίτλο της συλλογής «Τέταρτη Διάσταση» είναι:

1. Η τέταρτη διάσταση είναι στη θεωρία της σχετικότητας και στα μαθηματικά ο ΧΡΟΝΟΣ. Ειδικότερα, στη θεωρία της σχετικότητας ο χώρος και ο χρόνος δεν αποτελούν δύο ανεξάρτητα μεγέθη αλλά ένα. Αυτό σημαίνει ότι οι αλλαγές στο χώρο επηρεάζουν την αντίληψη του χρόνου και το αντίστροφο και ότι οι αλλαγές στην αντίληψη των διαστάσεων των πραγμάτων εξαρτώνται από την κινητική κατάσταση του παρατηρητή. Στο ποίημα η κίνηση του φεγγαριού μεταβάλλει την αντίληψη για τα πράγματα (εσωτερικός – εξωτερικός χώρος), ενώ το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την κίνηση – αντίδραση του Νέου. Αντίθετα, η Γυναίκα συνδυάζει κίνηση εσωτερική – και μάλιστα ιλιγγιώδους ταχύτητας – με ακινησία εξωτερική, ενώ ο αφηγητής – παρατηρητής παραμένει σταθερός σε κάποιο σημείο. Τέλος, κίνηση, άρα αλλαγή, δηλώνεται και με τη μουσική που ακούγεται από το ραδιόφωνο. Η «Σονάτα του Σεληνόφωτος», λοιπόν, εντασσόμενη στην «Τέταρτη Διάσταση», δηλώνει ακριβώς αυτή την ταλάντωση μεταξύ κίνησης και ακινησίας, τις αλλαγές δηλ. στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων: ο Νέος κινείται, φεύγει, χωρίς όμως να αλλάξει εσωτερικά^. η Γυναίκα μένει, αλλά αλλάζει εσωτερικά μετά την εξομολόγησή της (η μεταμέλειά της στον επίλογο παίρνει άλλο νόημα)^. και ο αφηγητής παρατηρείς σταθερά αυτές τις αλλαγές στην εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο.

2. Τέταρτη διάσταση είναι η – με ενορατικές διαδικασίες – αποδέσμευση των πραγμάτων από τις τρεις διαστάσεις που τα καθορίζουν.

3. Τέταρτη διάσταση είναι η ίδια η ΠΟΙΗΣΗ: στόχος του ποιητή είναι να θέσει από την αρχή ακέραιο το πρόβλημα της τέχνης, δηλ. ολόκληρης της ζωής και της δημιουργίας, όπως και το πρόβλημα της θέσης και της ευθύνης του καλλιτέχνη μέσα στον κόσμο.

Το λάιτ μοτίφ (επωδός/ρεφρέν) του ποιήματος «Άφησέ με νάρθω μαζί σου»: έπειτα από κάθε περιγραφή οριακού αδιεξόδου δηλώνει την ανάγκη της Γυναίκας να αγκιστρωθεί από τη ζωή. Έκφραση ερωτικής περιπάθειας αλλά και υπαρξιακής αγωνίας, η φράση/στίχος εκφέρεται με κάποια εφηβική αιδημοσύνη και με «ηλικιωμένη» διακριτικότητα. Άλλωστε, ολόκληρη η εξομολόγησή της ταλαντεύεται ανάμεσα στη νεανική διάθεση και την απαγορευτική αξιοπρέπεια της ηλικίας της.

Επιμορφωτικό σεμινάριο για φιλολόγους

Και οι επτά ήταν υπέροχοι

«Αν οι άνθρωποι δεν ονειρεύονται κάτι ξυπνητοί, 
δεν ονειρεύονται τίποτα και κοιμισμένοι»

Ιωάννα Καρυστιάνη, 
Το φαράγγι 
Καστανιώτης, 2015
σελ. 268

«Και οι επτά ήταν υπέροχοι». Όχι δεν πρόκειται για το διάσημο γουέστερν του 1960, αλλά για τα επτά υπέροχα αδέλφια της Καρυστιάνη, τους οποίους όλοι γνωρίζουμε, κάπου, κάποτε έχουμε δει –αν όχι με τα ίδια ονόματα. «Και οι επτά είχαν βγει από την ίδια κοιλιά, είχαν βυζάξει το ίδιο γάλα, είχαν μοιραστεί εξίσου τη σούπα και τις ευχές της μάνας τους, κι όμως φεύγοντας από την πατρική εστία είχαν αλλάξει πόδι στο βηματισμό του βίου, οι δρόμοι τους ανόμοιοι και απομακρυσμένοι».

    Επτά αδέλφια (με παιδιά και εγγόνια τα τρία εξ αυτών· τα άλλα, άτεκνα) που συναντιούνται στην Κρήτη. Ζητούμενο «η αδελφική επανασύνδεση που αποκτά άλλο βάθος στις ώριμες ηλικίες, η ομοψυχία που πάντοτε προκαλεί έναν ενθουσιασμό. Εάν η Κυριακή τους πετύχαινε, θα ήταν σερμαγιά ολκής για τα περαιτέρω».

   Ο πρωτότοκος 72χρονος Βαρδής, ο 67χρονος Γεράσιμος (χτυπημένος από την κρίση) που ονειρευόταν κούρσες για τ’ αστέρια, η 63χρονη Ευδοκία (χήρα Μάρκου), η 60χρονη ζωντοχήρα Ινώ, ο 57χρονος Ελισαίος (ο «Ιταλός»), η 54χρονη Θεώνη (ζωγράφος που ζει στην Καστοριά) και ο 52χρονος βενιαμίν Αργύρης. Επτά άνθρωποι και οι οικογένειές τους μαντρωμένοι όλοι στη στενόχωρη εποχή.

   Επτά ψυχές που περπατούν στο φαράγγι των μυστικών τους, σε όσα τους δένουν και σε όσα τους χωρίζουν. Λόγια που λέγονται και λόγια που μένουν στο στόμα. Ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στο παρόν, μια μέρα πριν από τις Αυτοδιοικητικές Εκλογές του 2014. Η νεοελληνική πραγματικότητα που επηρεάζει σε ένα βαθμό τη ζωή κάποιων προσώπων, τις οικογένειές τους αλλά και τον κοινωνικό τους περίγυρο, με τις αυτοκτονίες να είναι καθημερινό γεγονός. Ένα γαϊτανάκι προσωπικών ιστοριών που κάποια στιγμή βαδίζουν ανά δυο όπως και οι ήρωες –μαζί και την ίδια στιγμή χώρια-, φτάνοντας σε ένα οριακό σημείο όπου ο αναγνώστης περιμένει πως κάτι σπουδαίο θα συμβεί, αλλά τίποτα τελικά εκρηκτικό δεν γίνεται. Για την ακρίβεια, έκρηξη έχουμε -αλλά εσωτερική. Άλλωστε στην Κρήτη βρισκόμαστε –όχι πάντως την Καζαντζακική, την ηρωική· στην Κρήτη του 21ου αιώνα, στον τόπο «όπου οι μισοί είναι φτιαγμένοι για να μυθολογούν, να πλανεύουν και να πλανεύονται», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Μάουρο, ο Ιταλός σύντροφος του Ελισαίου.

      Η Καρυστιάνη –όπως αρμόζει σε κάθε καταξιωμένο συγγραφέα- δεν ηθικολογεί, δεν συμβουλεύει, δεν δίνει απαντήσεις· μάς προσφέρει το κλειδί για να ξεκλειδώσει το κείμενο ο υποψιασμένος αναγνώστης. Γιατί, στην πραγματικότητα, σημασία δεν έχει το κλειδί αλλά η πόρτα· το κλειδί μπορείς να το χρησιμοποιήσεις είτε για να μπεις είτε για να βγεις. «Κάθε πόρτα είναι ένα θαύμα που εμφανίζεται μπροστά σου για να μπεις ή να βγεις».

Και η Καρυστιάνη μάς ανοίγει την πόρτα, για να μπούμε στα ενδότερα μιας μεγάλης κρητικής οικογένειας, αυτής των Λιόδηδων, που τα μέλη της, αν και έχουν σκορπίσει, αποφασίζουν να ενώσουν τα βήματά τους έστω για λίγες ώρες περπατώντας στο φαράγγι του Ασφεντιανού (ένα συνεχές πηγαινέλα στον προσωπικό χρόνο του καθενός), εκπληρώνοντας έναν όρκο μετά την κηδεία του πατέρα τους. Πρόσωπα που η συγγραφέας τα αντιμετωπίζει με μεγάλη επιείκεια (ασυνήθιστη, ίσως, συγκριτικά με  «Τα σακιά»), αφουγκραζόμενη τα παράπονα και τους καημούς τους. Η ίδια σε συνέντευξή της δήλωσε: «Ο Χομπσμπάουμ  λέει κάπου ότι η ιστορία των εξεγέρσεων και των μεγάλων αλλαγών διαγράφονται στην εξέλιξη των ανθρωπίνων σχέσεων. Εκεί φωτίζεται κάθε μεγάλη αλλαγή και περιπέτεια».

Οι "ήρωες" (αντι-ήρωες, για την ακρίβεια) της Καρυστιάνη είναι πρόσωπα λειψά. Αναζητούν το καθένα το άλλο του μισό, το αναγκαίο συμπλήρωμά του. Ο μόνος «αρτιμελής» φαίνεται να είναι ο μεγάλος, ο Βαρδής (αν και η κόρη του παντρεύτηκε Γερμανό), ο οποίος οργανώνει και την εξόρμηση. Ο Γεράσιμος, αμετανόητος αριστερός, έχει χάσει την επιχείρησή του και δουλεύει ταξιτζής στην Αθήνα· η Ευδοκία έχασε τον άντρα της όταν ο τελευταίος αποφάσισε να θέσει πρόωρο τέλος στη ζωή του, πνιγμένος στα χρέη· η Ινώ έχασε τον άντρα της, όταν ο τελευταίος ξεμυαλίστηκε με μιαν άλλη· ο Ελισαίος ζει στη σκιά και υπό την προστασία του Μάουρο· η ζωγράφος Θεώνη ζει στην Καστοριά με έναν σύντροφο μονόχειρα· και τέλος, ο Αργύρης, μισός άνθρωπος, ζει παρέα με τις τύψεις που τον κατατρύχουν μετά την εγκατάλειψη του φίλου του στο ναυάγιο. Κλειδαράς, αποσυνάγωγος από πεποίθηση και μπακούρης, ζει απομονωμένος στην Αλεξανδρούπολη επί δεκαετίες, άνθρωπος μονόχνωτος, αποφασισμένος να κρατήσει κρυφό το μυστικό του.

 Για την Καρυστιάνη η γλώσσα είναι δείκτης της εποχής, γι' αυτό και το χρέος του δημιουργού είναι πρωτίστως απέναντι στη γλώσσα. Σε παλιότερη συνέντευξή της είχε πει: «Αισθάνομαι ότι απλώνεται ένα ντοστογεφσκικό κλίμα στον πλανήτη με ιστορίες ζόφου. Μιλώντας για τη χώρα μας (...) αισθάνομαι ότι μας έλειψε η συναλληλία του Παπαδιαμάντη, η αίθρια ματιά του Σικελιανού, ο σπαραγμός του Ρίτσου, το δοκιμασμένο ήθος της Αξιώτη, η λιτή στοχαστικότητα του Λειβαδίτη, που υπενθυμίζει τον ανθρώπινο πόνο. Αφεθήκαμε στην κυριαρχία των αγορών στη γλώσσα. Μιλήσαμε για το limit up ενός βουλευτή, για κεφαλαιοποίηση κοινωνικών αντιδράσεων. Αντικαταστάθηκαν ατόφιες και πεντακάθαρες λέξεις: η κλοπή δημόσιου πλούτου έγινε διαπλοκή, αντί για απατεωνιά λέμε αδιαφάνεια. Πρέπει να επιστρέψουμε στην κυριολεξία των λέξεων, να σταθούμε πιο σοβαρά απέναντι σε όλα».

Ο λόγος του βιβλίου καλοδουλεμένος, όπως σε όλα της τα βιβλία, με στοιχεία προφορικότητας επεξεργασμένης στο γλωσσικό της εργαστήρι. «Θα ΄θελα οι αναγνώστες μου να μπορούν να κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στον γραπτό και τον προφορικό λόγο. Γιατί, ναι μεν τρυγώ από τα σταφύλια της προφορικότητας αλλά έχω μεγάλη έγνοια να ζυγίσω σωστά τα σουξεδιάρικα ελληνικά με τα διδάγματα των μεγάλων μαστόρων. Χρειάζεται ταπεινοφροσύνη και άσβεστη περιέργεια για το τι μπορεί να καταφέρει η γλώσσα. Η γλώσσα δεν φτιάχνει μόνο ατμόσφαιρα. Υπάρχουν λέξεις-νυστέρια που αποτελούν ατόφιο παράγοντα ουσίας».

«Το φαράγγι», το έκτο μυθιστόρημα της Καρυστιάνη, είναι ένας ύμνος για τη ζωή, σε μια εποχή διάψευσης των προσδοκιών, κατάρρευσης της συλλογικότητας, κατασυκοφάντησης του αλτρουισμού και πλήρους διάρρηξης του κοινωνικού ιστού. Μιλάει η Θεώνη για τις τελευταίες μέρες της μάνας της: «... και θαυμάζοντας το ίδιο κομματάκι ουρανού, το ίδιο κλαδί λεμονιάς και τις ίδιες φούντες της φτέρης στο μπαλκόνι που έβλεπε από το παράθυρο, αυτά και τίποτε παραπάνω από τον έξω κόσμο επί δύο ολόκληρα χρόνια. Μια φορά μάλιστα είχε πει πως είναι ωραίο πράγμα οι γλάστρες στα μικρά 2X1 μπαλκονάκια, γιατί προετοιμάζουν τον άνθρωπο για την τελική μετακόμιση σε ανάλογο στενό μέρος».

 Έχοντας διαβάσει όλα τα προηγούμενα βιβλία της Καρυστιάνη, έχω την αίσθηση πως «Το φαράγγι» είναι το πιο τρυφερό σαν τα ροδοπέταλα βιβλίο της. Ένα βιβλίο που μοιάζει με λουλούδι. Πιστεύω πως η σύλληψη της ιδέας και η υλοποίησή της δηλώνεται στη σελ. 196, όταν η Ευδοκία ομολογεί: «Αν η υπόθεση λουλούδι πιάσει ρίζες στη ζωή σου, σιγά-σιγά τυλίγεται πάνω σου σαν κισσός, κρεμιέται από το μυαλό σου, απλώνεται παντού στο σπίτι μέσα-έξω, στο δρόμο που παίρνεις κάθε πρωί. Εμάς τα λουλούδια μάς κάνανε καλό. Μέρα τη μέρα μερεύαμε, γινόμασταν και οι δυο πιο απαλοί άνθρωποι, ο νους μας έπαιρνε ανοιξιάτικο χρώμα, μύρωνε το αίμα μας, άνθιζε η ψυχή μας». 

 Η ακροτελεύτια φράση αποτυπώνει αυτό που μένει στην ψυχή του αναγνώστη μόλις διαβάσει και την τελευταία αράδα: «Από σήμερα γερνάμε όλοι μαζί»· την τελευταία λέξη: «ΜΑΖΙ».

..........................................................................................................................................................

Διάβασα το βιβλίο ακούγοντας τα "Ριζίτικα" του Γιάννη Μαρκόπουλου (1971), με τη φωνή του Νίκου Ξυλούρη.