Κριτήριο αξιολόγησης για το ρόλο της τηλεόρασης - Απαντήσεις κριτηρίου

T.V.: Φίλος ή εχθρός;

Ξανά, μία ακόμη φορά, στο προσκήνιο η τηλεόραση και ο εν δυνάμει παιδαγωγικός ή ο τοις πράγμασι εκμαυλιστικός ρόλος της. Η συζήτηση διεξάγεται με μανιχαϊκούς όρους. Οι αφορισμοί και οι δαιμονολογικές κατασκευές δίνουν και παίρνουν και τα αντίπαλα στρατόπεδα διασταυρώνουν καθημερινώς τα ξίφη τους. Οι μεν ενοχοποιούν το μέσο και όχι τη χρήση του και ζητούν παρεμβάσεις από το κράτος, τη δικαιοσύνη, το ραδιοτηλεοπτικό συμβούλιο, την ΕΣΗΕΑ και όποιον άλλο φορέα είναι πρόθυμος να βάλει τάξη στα τηλεοπτικά πράγματα. Οι δε υπερασπίζονται με φανατισμό το προϊόν που παράγεται από τηλοψίας, επισείοντας τις μετρήσεις θεαματικότητας, τις οποίες ερμηνεύουν ως απόδειξη επιδοκιμασίας και απορρίπτουν μετά βδελυγμίας κάθε σκέψη για συναινετικές ρυθμίσεις στο τηλεοπτικό τοπίο, γιατί αυτές υπονομεύουν την ελευθερία της έκφρασης και φαλκιδεύουν το δικαίωμα του δημοσιογράφου να ιεραρχεί όπως αυτός νομίζει τη σειρά προβολής των θεμάτων.

Η πολωτική ατμόσφαιρα που επικρατεί και οι εξ αυτής ακραίες προσεγγίσεις συσκοτίζουν το πρόβλημα. Είναι οριακή η θέση που είχε διατυπώσει ο Άρης Φακίνος το 1994, όταν, απαντώντας στο ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει ποιοτική τηλεόραση, είπε ότι «πρέπει να σταματήσουμε να αναζητούμε ήλιο τα μεσάνυχτα και παρθένες στα πορνεία». Είναι όμως και ανόητη η αντίληψη που υποστηρίζει ότι «η τηλεόραση είναι αυτή που είναι γιατί έτσι τη θέλουν οι πολίτες και, αν δεν τους αρέσει, μπορούν να την κλείσουν ή να αλλάξουν κανάλι».

Κι όμως υπάρχουν «παρθένες στα πορνεία». Στα τόσα χρόνια που λειτουργεί η ιδιωτική τηλεόραση - γιατί περί αυτής ο λόγος - έχουν εμφανιστεί και εξαιρετικές δημοσιογραφικές εκπομπές και σοβαρές ερευνητικές προσπάθειες και αξιολογότατες σειρές και, το κυριότερο, ο κόσμος τις στήριξε και τις επιβράβευσε. Να συμφωνήσουμε ότι δεν ήταν αυτές που έδωσαν τον τόνο. Να συμφωνήσουμε ότι χάθηκαν μέσα στην πλημμυρίδα της ασχήμιας, της ελαφρότητας και της κοινοτοπίας. Όμως υπήρξαν και ενισχύουν την άποψη ότι δεν ευθύνεται το μέσο αλλά ο τρόπος με τον οποίο το χρησιμοποιούν οι διάφοροι επαγγελματίες του είδους. Το γιατί συμπεριφέρονται έτσι είναι άλλης τάξεως πρόβλημα, που ξεφεύγει από τα όρια αυτού του σημειώματος. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στην τρομερή ιδεολογική δύναμη του μέσου και στο σχέδιο χειραγώγησης των πολιτών από την πλευρά των ποικιλώνυμων συμφερόντων που ελέγχουν την ενημέρωση και την ψυχαγωγία.

Η προεκτεθείσα απόλυτα ιδεαλιστική άποψη για το ρόλο της τηλεόρασης συγκρούεται με την απόλυτα κυνική. Οι οπαδοί της δεύτερης σχολής επικαλούνται τη θεωρητική δυνατότητα του απλού πολίτη να προτιμήσει άλλο δρόμο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, να διαλέξει ένα από τα πολλά κανάλια που υπάρχουν και επιπροσθέτως καταθέτουν προς υπεράσπιση των θέσεών τους τα «βαριά» χαρτιά: την ελευθερία της έκφρασης και την ελευθερία επιλογής με δημοσιογραφικά κριτήρια της σειράς των ειδήσεων. Αν δεν έχουμε να κάνουμε με απύθμενη ευήθεια, τότε πρόκειται για την αποθέωση της υποκρισίας. Και εξηγούμαστε:
Η προσφυγή σε λύσεις πέρα και έξω από τις προσφερόμενες από την τηλεόραση θα ήταν δυνατή, αν το ακροατήριο είχε συνηθίσει σε διαφορετικούς τρόπους ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Οι κυκλοφορίες των εφημερίδων, οι πωλήσεις των βιβλίων και οι γλίσχρες εισπράξεις των θεάτρων μάς πείθουν ότι οι περισσότεροι πολίτες για διάφορους λόγους έχουν αναθέσει στην τηλεόραση το ρόλο της κάλυψης των κενών τους στους τομείς της ενημέρωσης και της ψυχαγωγίας. Η τηλεόραση είναι το πιο φτηνό, το πιο άμεσο, το πιο εντυπωσιακό και συνάμα το πιο διαβρωτικό - γιατί εισβάλλει στα σπίτια χωρίς αντίδρομο λόγο - μέσο για την πλειονότητα. «Αλλάξτε κανάλι» φωνάζουν οι απολογητές «αν δεν σας αρέσει αυτό που βλέπετε». Για να δούμε τι; Είναι εκπληκτική η ομοιότητα των τηλεοπτικών προϊόντων. Όλοι μοιάζουν με όλους σε όλα τα επίπεδα: ειδήσεις, ενημερωτικές εκπομπές, ριάλιτι σόου, σκουπίδια. Ο συναγωνισμός δεν είναι για το καλύτερο αλλά για το χειρότερο. Οι υπεύθυνοι εξαντλούν τη φαντασία τους με στόχο να κερδίσουν τον αγώνα της τηλεθέασης διά της πλειοδοσίας στο χρηματιστήριο της φτήνιας. Η πρόταση για διαφυγή προς εναλλακτικές μορφές τηλεόρασης θα είχε νόημα, αν αυτές υπήρχαν.

Το αδιαμεσολάβητο δημοσιογραφικό κριτήριο για την κατάταξη των ειδήσεων είναι ο άλλος διαδεδομένος μύθος. Αλήθεια ποιο δημοσιογραφικό κριτήριο επιβάλλει να ιεραρχούνται η φλεγμονή της τάδε ηθοποιού, η εγκυμοσύνη της δείνα, οι κόντρες του άλλου, με άλλους συναδέλφους του για το τραγούδι της Γιουροβίζιον ως ειδήσεις σπουδαιότερες, από την ανάδειξη της Κικής Δημουλά ως μέλους της Ακαδημίας Αθηνών ή από τη διακυβερνητική διάσκεψη για το σύνταγμα της Ευρώπης; Αν οι πρώτες είναι σοβαρότερες ειδήσεις συγκριτικά με τις δεύτερες και δικαιωματικά καταλαμβάνουν περίοπτη θέση στα βραδινά δελτία, τότε πρέπει να αρχίζουμε ως κλάδος να προβληματιζόμαστε για το επίπεδο των υπηρεσιών που προσφέρουμε.

Με όλα αυτά δεν θέλουμε να υποστηρίξουμε ότι είναι απαραίτητες κάποιες παρεμβάσεις από την πλευρά του κράτους ή άλλων μηχανισμών. Κάθε άλλο. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος, αν δεν πρυτανεύσει η ηθική της ευθύνης, το κύμα δυσαρέσκειας να φουντώσει και το σύνθημα «αλήτες-ρουφιάνοι-δημοσιογράφοι» να μην το φωνάζουν μόνο οι περιθωριακές ομάδες, αλλά να αποκτήσει διαστάσεις χιονοστιβάδας. Κι ας μην οχυρώνονται οι εξωραϊστές του τηλεοπτικού τοπίου πίσω από τις μετρήσεις τηλεθέασης, γιατί το «βλέπω» δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην και «επιδοκιμάζω».

(Τάσος Παππάς, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 10/03/2002, ελαφρά διασκευασμένο)

Θέματα:

Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου (120 λέξεις).

Β1. «Ο συναγωνισμός δεν είναι για το καλύτερο αλλά για το χειρότερο. Οι υπεύθυνοι εξαντλούν τη φαντασία τους με στόχο να κερδίσουν τον αγώνα της τηλεθέασης διά της πλειοδοσίας στο χρηματιστήριο της φτήνιας»: να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 80-90 λέξεων το περιεχόμενο του αποσπάσματος.

Β2. Να επισημάνετε τη δομή και τον τρόπο ανάπτυξης της 6ης παραγράφου («Το αδιαμεσολάβητο … προσφέρουμε»).

Β3. Κυκλώστε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

I. «εκμαυλιστικός» είναι αυτός:

α. παραπλανά

β. παρασύρει στη διαφθορά

γ. αποπροσανατολίζει

δ. χειραγωγεί

II. «φαλκιδεύουν» σημαίνει

α. περιφρουρούν

β. καταργούν

γ. αφαιρούν

δ. περιορίζουν / νοθεύουν

Β4. Να εντάξετε σε δικά σας φραστικά σύνολα τις παρακάτω λέξεις/φράσεις, ώστε να φαίνεται καθαρά η σημασία τους: διασταυρώνουν συνεχώς τα ξίφη τους, επισείοντας, κυνική, γλίσχρες, πρυτανεύσει.

Β5. Να αιτιολογήσετε τις παρακάτω προτάσεις με πληροφορίες που θα αντλήσετε από το κείμενο:

 H τηλεόραση είναι το πιο εντυπωσιακό και συνάμα διαβρωτικό μέσο.

 Δεν ευθύνεται η ίδια η τηλεόραση, αλλά ο τρόπος χρήσης της.

 Δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις έξω από την εμπορική τηλεόραση.

Γ. Γράψτε ένα άρθρο (600 λέξεων) για την ηλεκτρονική εφημερίδα του σχολείου σας στο οποίο να αναλύσετε τους τρόπους με τους οποίους, κατά τη γνώμη σας, θα μπορούσε να επιτευχθεί ποιοτικότερη λειτουργία της τηλεόρασης.

Απαντήσεις

Α. Το δημοσίευμα αντιπαραθέτει δύο απόψεις για το ρόλο της τηλεόρασης. Η πρώτη επιρρίπτει την ευθύνη στο ίδιο το μέσο και επικαλείται την κρατική μεσολάβηση, ενώ η δεύτερη αποκηρύσσει κάθε απόπειρα ελέγχου. Ο συντάκτης παραδέχεται πως μπορεί να υπάρξει ποιοτική τηλεόραση, αρκεί να κατανοηθεί ο ιδεολογικός ρόλος της και τα ποικίλα συμφέροντα που την ελέγχουν. Επίσης, αντικρούει την άποψη που υπερασπίζεται τη δήθεν ελευθερία της έκφρασης και της επιλογής των ειδήσεων με ειδησεογραφικά κριτήρια. Αφενός, θεωρεί πως δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις, διότι τα τηλεοπτικά προγράμματα είναι πανομοιότυπα, αφετέρου, ανησυχεί για τον τρόπο ιεράρχησης των ειδήσεων. Τέλος, απορρίπτοντας την ανάγκη έξωθεν επεμβάσεων στα τηλεοπτικά πράγματα, προσδοκά την ανάληψη ευθύνης από τη μεριά των δημοσιογράφων, ώστε να κατευναστούν οι ακραίες σε βάρος τους αντιδράσεις. (121 λέξεις)

Β1. Ο ανταγωνισμός στο δημοσιογραφικό πεδίο εξωθεί σε μόνιμη επιτήρηση των δραστηριοτήτων των ανταγωνιστών και σε αμοιβαία κατασκόπευση των προγραμμάτων τους, με στόχο τα κανάλια να αντιγράψουν και να εφαρμόσουν συνταγές επιτυχίας, αποφεύγοντας λάθη που οδήγησαν σε αποτυχία. Το αποτέλεσμα είναι ο ανταγωνισμός όχι μόνο να μην παράγει πρωτοτυπία, αντίθετα, να ευνοεί την ομοιογένεια της προσφοράς, όπως εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί, αν συγκριθούν τα περιεχόμενα των μεγάλων εβδομαδιαίων περιοδικών ή των ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών καναλιών με μεγάλη ακροαματικότητα.

Β2. Δομή 6ης παραγράφου:

• Θ.Π.: «Το αδιαμεσολάβητο … μύθος».

• Ανάπτυγμα: «Αλήθεια … της Ευρώπης;»

• Κατακλείδα: «Αν οι πρώτες … προσφέρουμε».

Τρόπος ανάπτυξης: με παραδείγματα.

Β3. I-β, II-δ.

Β4. – Οι βουλευτές, όταν κατατίθεται προς ψήφιση ένα νομοσχέδιο, διασταυρώνουν συνεχώς τα ξίφη τους.

- Ο δάσκαλος, για να νουθετήσει τους μαθητές του, συχνά επισείει την απειλή της τιμωρίας.

- Προέβη σε κυνική ομολογία της αποτυχίας του, και όλοι έμειναν άναυδοι.

- Αν και δουλεύει σκληρά, τα γλίσχρα εισοδήματά του δεν του φτάνουν να ζήσει με αξιοπρέπεια.

- Για να επιλυθεί το πρόβλημα, πρέπει να πρυτανεύσει η λογική από όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές.

Β5.

 Γιατί εισβάλλει στα σπίτια χωρίς αντίδρομο λόγο για την πλειονότητα.

 Η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στην τρομερή ιδεολογική δύναμη του μέσου και στο σχέδιο χειραγώγησης των πολιτών από την πλευρά των ποικιλώνυμων συμφερόντων που ελέγχουν την ενημέρωση και την ψυχαγωγία.

 Είναι εκπληκτική η ομοιότητα των τηλεοπτικών προϊόντων. Όλοι μοιάζουν με όλους σε όλα τα επίπεδα: ειδήσεις, ενημερωτικές εκπομπές, ριάλιτι σόου, σκουπίδια. Ο συναγωνισμός δεν είναι για το καλύτερο αλλά για το χειρότερο. Οι υπεύθυνοι εξαντλούν τη φαντασία τους με στόχο να κερδίσουν τον αγώνα της τηλεθέασης διά της πλειοδοσίας στο χρηματιστήριο της φτήνιας.

Γ. Ενδεικτικές απαντήσεις

Μπορούμε να καλυτερεύσουμε την τηλεόραση και πώς;

Η καλυτέρευση της τηλεόρασης δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά. Αντίθετα, μάλιστα, προϋποθέτει οπωσδήποτε την ταυτόχρονη καλυτέρευση όλων των παραγόντων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση κι αλληλεξάρτηση μαζί της κι επηρεάζουν (έτσι) το τελικό της αποτέλεσμα. Πολύ περιληπτικά, είναι ανάγκη λοιπόν να γίνουν τα εξής:

1. Η τηλεόραση πρέπει να αποφεύγει στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τον «εναγκαλισμό» του συστήματος, οποιωνδήποτε οργανωμένων συμφερόντων και της κρατικής (ιδιαίτερα της κυβερνητικής) εξουσίας. Θα πρέπει, αντίθετα, να στηρίζεται όσο μπορεί περισσότερο στο προσωπικό της, στο λαό που την παρακολουθεί και τους φορείς που τον εκπροσωπούν, δηλ. κοινοβούλιο, τοπική αυτοδιοίκηση, συνδικάτα, πολιτιστικούς φορείς κ.λπ.

2. Η οργάνωση και η λειτουργία της τηλεόρασης πρέπει να υλοποιούν την προσπάθειά της γι’ αποκέντρωση, ενώ τελικός στόχος θα είναι η δυνατότητα λήψης των διαφόρων αποφάσεων στο επίπεδο που αυτές εκτελούνται. Τα πλεονεκτήματα στην περίπτωση αυτή είναι φανερά.

3. Στόχος της τηλεόρασης δεν πρέπει να είναι η μεγαλύτερη ακροαματικότητα, που έχει αιτία κι αποτέλεσμα το διαρκές κυνήγι για το οικονομικό της κέρδος, γιατί έτσι ελέγχεται από τη διαφήμιση και προκαλεί την αναπαραγωγή των «φθαρμένων αξιών» της κοινωνίας, που εμποδίζουν την προοδευτική εξέλιξη. Με τον ίδιο τρόπο προκαλεί επίσης ακόμα πιο πολύ την «ισοπέδωση», την παθητικοποίηση και τη μαζικοποίηση του τηλεθεατή. Αντίθετα, λοιπόν, κύριος στόχος της τηλεόρασης πρέπει να είναι το κοινωνικό και πολιτιστικό κέρδος κάθε τηλεθεατή χωριστά αλλά και του κοινωνικού συνόλου.

4. Η τηλεόραση θα πρέπει επίσης να παρακολουθεί συνέχεια κι από κοντά τις συχνές τεχνολογικές ή άλλες εξελίξεις, που πραγματοποιούνται σε όλους του τομείς κι επηρεάζουν τη λειτουργία της. Και μάλιστα να τις «εκμεταλλεύεται» σωστά. Σύμφωνα δηλαδή με τις προοπτικές της και την προσπάθειά της να υλοποιήσει τους διάφορους στόχους της, ιδιαίτερα στους τομείς προγραμματισμού και παραγωγής των εκπομπών της.

5. Πρέπει ακόμα να στηρίζει τα έσοδά της κατά το δυνατό περισσότερο και στις εισφορές του κοινού παρά στις κρατικές επιχορηγήσεις και ιδιαίτερα στη διαφήμιση, που δεσμεύει όπως είδαμε την ελευθερία έκφρασης των μηνυμάτων της αλλά και τους στόχους της.

6. Η πρόσβαση όλων των κοινωνικών, πολιτιστικών, πολιτικών και λοιπών φορέων (ακόμα και των ατόμων) προς την τηλεόραση, πρέπει να διευκολύνεται από την ίδια. Παράλληλα, η διαρκής προσπάθειά της για την ανταλλαγή όλων των απόψεων από τις εκπομπές της πρέπει να στοχεύει στην πλήρη ανεξαρτησία της. Γιατί μια τέτοια ανταλλαγή θα τη βοηθήσει να γίνει πιο αντικειμενική. Και τότε θα είναι πιο ελεύθερη να διαλέγει η ίδια τα μηνύματά της.

7. Η σωστή συμμετοχή του προσωπικού της – σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς της λειτουργίας της – πρέπει να κατοχυρώνεται και να διευκολύνεται από την ίδια με τη συνεχή επιμόρφωση και σωστή πληροφόρησή του, αλλά και την κατάλληλη αναπροσαρμογή της οργανωτικής της δομής.

8. Όλα τα σπουδαία θέματα που αφορούν την τηλεόραση, όπως και οι λύσεις που θα αποφασιστούν για τη διευθέτησή τους, πρέπει να γνωστοποιούνται πλατιά και έγκαιρα στο λαό, που τελικά θα κρίνει την ορθότητά τους.

Συμπερασματικά, για να καλυτερεύσουμε πραγματικά τη λειτουργία και τις επιδράσεις της τηλεόρασης, πρέπει να καλυτερεύσουμε ταυτόχρονα και ανάλογα το κοινό που την παρακολουθεί και την κοινωνία στην οποία λειτουργεί. Σε μια τέτοια κοινή και μακρόχρονη προσπάθεια, η τηλεόραση θα παίξει σωστά τον τεράστιο κοινωνικό της ρόλο, αν κατορθώσει να ξεπεράσει τα ποικίλα εμπόδια που φράζουν το δρόμο της, αν σηματοδοτήσει και μπει επικεφαλής στην πορεία που πρέπει να ακολουθήσουν οι κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, τεχνολογικές και πολιτιστικές εξελίξεις, για να οδηγήσουν τον απλό άνθρωπο σε ένα καλύτερο αύριο. Με δύο λόγια, αν η τηλεόραση ελευθερωθεί απ’ όλες τις δεσμεύσεις της. Κι αντί να υπηρετεί τα γνωστά συμφέροντα, έρθει όσο πιο κοντά μπορεί στα αληθινά προβλήματα, στις ανάγκες και στις προσδοκίες του λαού και της κοινωνίας, για να τα προβάλει σωστά και να ανιχνεύσει τις δυνατότητες μαζί με τις προϋποθέσεις που χρειάζονται για την επίλυσή τους.