Πανελλαδικές εξετάσεις 2015 - Νεοελληνική Γλώσσα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ Δ΄ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β΄)

ΔΕΥΤΕΡΑ 18 ΜΑΪΟΥ 2015 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ:

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Εμείς και οι αρχαίοι χώροι θέασης και ακρόασης

Οι χώροι θέασης και ακρόασης που δημιούργησε η ελληνική αρχαιότητα αποτελούν για πολλούς λόγους μιαν από τις πιο σημαντικές ομάδες μνημείων της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.

Πρώτα απ’ όλα, γιατί οι χώροι αυτοί, ως τόποι μαζικής συγκέντρωσης, για θρησκευτικούς, πολιτικούς ή ψυχαγωγικούς σκοπούς, εκφράζουν στην αρχιτεκτονική με τον προφανέστερο τρόπο τη δημοκρατική αντίληψη για τη ζωή και την έντονη αίσθηση κοινότητας που χαρακτήρισε τον αρχαίο βίο. Τα σχετικά αρχιτεκτονικά σχήματα εκείνης της δημιουργίας (θέατρα, βουλευτήρια κλπ.) εξακολουθούν μέχρι σήμερα να εξυπηρετούν ανάλογες δραστηριότητες.

Ένας δεύτερος λόγος για την ιδιαίτερη σημασία αυτών των χώρων είναι ότι το θέαμα και ο λόγος που αναπτυσσόταν μέσα σ’ αυτούς, ιδιαίτερα το ψυχαγωγικό θέαμα, με την πραγματική έννοια της ψυχαγωγίας, της αγωγής της ανθρώπινης ψυχής, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά πολιτισμικά αγαθά. Από τη γέννηση του δράματος στους χώρους λατρείας της αρχαίας Ελλάδας μέχρι και σήμερα ο λόγος και η δράση που εκτυλίσσεται μέσα σε θεατρικούς χώρους παράγουν πολιτισμό.

Και ένας τρίτος λόγος είναι ότι στο χώρο της Μεσογείου, και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, σώζονται σε μεγάλο αριθμό οι χώροι στους οποίους ασκήθηκε από την εποχή της διαμόρφωσής της η θεατρική δημιουργία. Οι χώροι αυτοί, περισσότερο από όσο όλα τα άλλα κατάλοιπα του παρελθόντος, ασκούν στη σύγχρονη κοινωνία αλλά και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, μιαν ιδιαίτερη πρόκληση επαφής του παρόντος με το παρελθόν, επειδή προσφέρονται κατ’ εξοχήν για χρησιμοποίησή τους με την ίδια λειτουργία για την οποία σχεδιάστηκαν. Αυτή η επαφή του παρόντος με το παρελθόν, όχι μόνο των ειδικών αλλά και του ευρύτερου κοινού, είναι μια βασική επιδίωξη της σύγχρονης αρχαιολογίας, η οποία βλέπει τη δικαίωσή της στη βίωση από την κοινωνία του ιστορικού περιεχομένου και του μηνύματος ζωής των μνημείων. Αλλά και από την άλλη πλευρά, η βίωση των μνημείων και η ένταξή τους στη ζωή εξελίσσεται από τάση σε απαίτηση της σύγχρονης κοινωνίας.

Η επιδίωξη της συνάντησης της σύγχρονης δημιουργικότητας και των διαμορφωμένων από το δημιουργικό παρελθόν σχημάτων θεατρικών χώρων, που εξυπηρετεί την παραπάνω απαίτηση, θέτει, βέβαια, προβλήματα, αφού τα αρχαία θέατρα και οι άλλοι χώροι θέασης, όπως τα ωδεία, τα στάδια κλπ., είναι πλέον μνημεία, όλα με μικρότερες ή μεγαλύτερες φθορές και καταπονήσεις. Τα περισσότερα μάλιστα σώζονται αποσπασματικά, μέχρι σημείου αδυναμίας αναβίωσης και εξυπηρέτησης της κατά προορισμόν λειτουργίας τους.

Τα προβλήματα αυτά δεν πρέπει, βέβαια, με κανέναν τρόπο να οδηγούν σε αρνητική τοποθέτηση για τη σύγχρονη χρήση των κατάλληλων για τη δραστηριότητα αυτή μνημείων. Η επαφή του κοινού με τα μνημεία, και ιδιαίτερα στην περίπτωση αυτή η βίωση από το ευρύ κοινό σύγχρονων προβληματισμών και καλλιτεχνικών εκφράσεων μέσα από το ιστορικό περιβάλλον, είναι ο καλύτερος και αποτελεσματικότερος τρόπος προσέγγισης και οικείωσης της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Αλλά είναι, παράλληλα, και ο δραστικότερος τρόπος δημιουργίας στην ευρύτερη κοινωνία συνείδησης εκτίμησης και προστασίας των μνημείων μας.

Η καταγραφή όλων των μνημείων αυτών –των πολύ ή λιγότερο γνωστών, των εντοπισμένων αλλά μη ερευνημένων, αλλά και εκείνων των οποίων γνωρίζουμε ακόμη την ύπαρξη μόνο από αρχαίες μαρτυρίες– με όλα τα δεδομένα τους, δηλαδή την ιστορία τους, τα χαρακτηριστικά τους, την κατάστασή τους και τις δυνατότητες χρήσης ή απλής ανάδειξής τους, θα προσφέρει ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στη συστηματικότερη διαχείριση αυτού του πλούτου.

Η όσμωση[1] αρχαιολόγων, ανθρώπων του θεάτρου, παραγόντων της τοπικής αυτοδιοίκησης και άλλων διανοητών είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσει ένα πολύ καλό κλίμα για μια κοινή προσπάθεια ισορροπημένης και συνετής προσέγγισης του είδους αυτού των μνημείων.

Η καλλιέργεια, εξάλλου, με διάφορες εκδηλώσεις στο ευρύτερο κοινό της τάσης αυτής απέναντι στα μνημεία θα αποτελέσει ουσιαστική θετική συμβολή, αφενός, στην ολοκληρωμένη προστασία τους (ενεργητική προστασία και από το ευρύ κοινό) και, αφετέρου, στη δημιουργική βίωση των αρχαίων χώρων θέασης.

 Β. Λαμπρινουδάκης, «Εμείς και οι αρχαίοι χώροι θέασης και ακρόασης», στον συλλογικό τόμο «Διάζωμα» κίνηση πολιτών για την ανάδειξη των αρχαίων θεάτρων, Εκδόσεις Διάζωμα 2009 (Διασκευή).

 

 A1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (100-120 λέξεις).

 Μονάδες 25

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, σύμφωνα με το κείμενο, τις παρακάτω διαπιστώσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Ο συγγραφέας συσχετίζει τους αρχαίους θεατρικούς χώρους με τη δημοκρατία.

β. Ο συγγραφέας θεωρεί το αρχαίο θέατρο διασκέδαση και όχι πραγματική ψυχαγωγία.

γ. Κατά τον συγγραφέα, δεν θα πρέπει σήμερα να γίνονται θεατρικές παραστάσεις στα αρχαία θέατρα.

δ. Ο συγγραφέας δεν θα συμφωνούσε με τη διοργάνωση σύγχρονων μαθητικών αγώνων ρητορικής σε ένα αρχαίο βουλευτήριο.

ε. Κατά τον συγγραφέα, η χρήση των αρχαίων θεάτρων σε σύγχρονες εκδηλώσεις μπορεί να συμβάλει στην προστασία και ανάδειξή τους.

 Μονάδες 10

Β2. α) Να βρείτε τους τρόπους ανάπτυξης της έβδομης παραγράφου του κειμένου (Η καταγραφή … αυτού του πλούτου) και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Μονάδες 4

β) Να αντικαταστήσετε τις διαρθρωτικές λέξεις-εκφράσεις με άλλες (λέξεις-εκφράσεις) που να διατηρούν τη συνοχή του κειμένου:

Πρώτα απ’ όλα (στη δεύτερη παράγραφο)

παράλληλα (στην έκτη παράγραφο)

εξάλλου (στην ένατη παράγραφο).

Μονάδες 6

 Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:

εκτυλίσσεται, κατάλοιπα, επιδίωξη, προσέγγισης, ολοκληρωμένη.

Μονάδες 5

 β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:

αναπτυσσόταν, δράση, ερευνημένων, γνωρίζουμε, ανάδειξης.

Μονάδες 5

 Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση της διπλής παύλας στην παρακάτω περίπτωση:

–των πολύ … αρχαίες μαρτυρίες– (στην έβδομη παράγραφο).

Μονάδες 2

 β) Ποιο ρηματικό πρόσωπο κυριαρχεί στο κείμενο; Να δικαιολογήσετε την επιλογή του συγγραφέα.

Μονάδες 3

 Γ1. Σε ομιλία που θα εκφωνήσετε σε ημερίδα του Δήμου σας με θέμα «Προστασία και αξιοποίηση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς», να εκθέσετε τις απόψεις σας (500-600 λέξεις) σχετικά με:

α) τους λόγους για τους οποίους πρέπει το ευρύ κοινό να πλησιάσει και να γνωρίσει τους χώρους και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς και

β) τις δραστηριότητες με τις οποίες οι πολίτες και ειδικότερα οι νέοι θα εξοικειωθούν με αυτά.

Μονάδες 40

Ενδεικτικές απαντήσεις

Νοηματικοί άξονες περίληψης

Θεματικό κέντρο: Η σημασία και οι τρόποι αξιοποίησης αρχαίων χώρων παραστάσεων και πολιτικής διαβούλευσης.
1η§	Εισαγωγή	Παρουσιάζει το θέμα του κειμένου: οι αρχαιοελληνικοί χώροι θέασης και ακρόασης κατέχουν ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα μνημεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
	Κύριο μέρος (§§ 2-9)	1ος άξονας: η σημασία των μνημείων αυτών
2η§	1ος λόγος	Η αρχιτεκτονική των χώρων αυτών αντανακλά τον δημοκρατικό τρόπο ζωής και το κοινοτικό αίσθημα.
3η§	2ος λόγος	Η γνήσια ψυχαγωγία που προσφερόταν σε αυτούς τους χώρους αποτελεί μέγιστο πολιτιστικό αγαθό.
4η§	3ος λόγος	Παρόμοια και η σύγχρονη χρήση τους, που επιτρέπει τόσο τη βίωση του ιστορικού παρελθόντος όσο και την ένταξη των χώρων αυτών στην καθημερινότητά μας.
5η§	μεταβατική §	Ωστόσο, η σύγχρονη χρήση τους ενέχει προβλήματα λόγω φθοράς.
		2ος άξονας: οι τρόποι αξιοποίησής τους
6η§	1ος τρόπος	Πολιτιστική χρήση, ώστε να βιώνεται η πολιτισμική κληρονομιά και να συνειδητοποιείται η ανάγκη προστασίας της.
7η§	2ος τρόπος	Καταγραφή και ανάδειξη των μνημείων.
8η§	3ος τρόπος	Συνεργασία ειδικών, πνευματικών ανθρώπων και Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
9η§	Επίλογος	Απαραίτητη η οργάνωση εκδηλώσεων με σκοπό τη συνειδητοποίηση του κοινού σε θέματα διαχείρισης της πολιτισμικής κληρονομιάς.

Δείγματα περιλήψεων

 1η Ο συγγραφέας αναφέρεται στην αξία των αρχαίων ελληνικών θεάτρων ως μνημείων, καθώς και στους τρόπους αξιοποίησής τους. Αρχικά, υποστηρίζει ότι οι αρχαίοι χώροι θέασης και ακρόασης συνιστούν σπουδαία πολιτισμική παρακαταθήκη καθώς είναι τεκμήρια δημοκρατίας. Επιπλέον, τονίζει ότι στους χώρους αυτούς προάγεται διαχρονικά η «αγωγή της ψυχής». Η διάσωσή τους, μάλιστα, συνέβαλε στη σύζευξη παρελθόντος και παρόντος. Αυτό αποτελεί και αίτημα τόσο της σύγχρονης αρχαιολογίας όσο και της κοινωνίας. Αν και τα μνημεία αυτά έχουν υποστεί φθορές, αυτό δεν θα πρέπει να λειτουργεί ανασταλτικά για την εξοικείωση των πολιτών με αυτά. Τέλος, ο συγγραφέας συμπεραίνει ότι θα πρέπει να γίνει καταγραφή και ανάδειξη των συγκεκριμένων μνημείων για τις οποίες θα πρέπει να συμπράξουν οι ειδήμονες και να οργανωθούν επιμορφωτικές εκδηλώσεις.

(xifaras.edu.gr)

 2η Ο συγγραφέας αναφέρεται στην αξία των αρχαίων χώρων θέασης και ακρόασης του ελληνικού πολιτισμού. Ειδικότερα, αυτοί αποτελούν σημαντική ομάδα μνημείων, διότι αρχιτεκτονικά εκφράζουν το δημοκρατικό πνεύμα και το κοινοτικό αίσθημα ακόμα και σήμερα, προβάλλουν, παράλληλα, ένα γνήσια ψυχαγωγικό θέαμα από τη γένεση του δράματος και, τέλος, συνιστούν τόπο συνάντησης παρελθόντος και παρόντος. Μάλιστα, η βιωματική επαφή της κοινωνίας με αυτά ικανοποιεί τόσο τις απαιτήσεις των καιρών όσο και τις επιδιώξεις της αρχαιολογίας. Εξάλλου, λόγω της φθοράς και της καταπόνησης των χώρων θέασης δυσχεραίνεται η σύγχρονη χρήση τους. Ο αποτελεσματικότερος, λοιπόν, τρόπος επανοικείωσης των πολιτών με τα μνημεία είναι η πολιτιστική χρήση τους και η καταγραφή του συνόλου τους ως εργαλείο διαχείρισης του πολιτιστικού πλούτου με τη βοήθεια επιστημόνων, καλλιτεχνών και πολιτικών φορέων. Καταλήγοντας, θεωρεί εξίσου απαραίτητη τη συνειδητή προστασία τους εκ μέρους των πολιτών και τη δημιουργική βίωση των αρχαίων χώρων μέσω εκδηλώσεων.

 (othisi.edu.gr)

3η Ο συγγραφέας αναδεικνύει την ανάγκη αξιοποίησης των αρχαίων μνημείων, ιδίως των θεάτρων, και της ένταξής τους στη σύγχρονη κοινωνική ζωή για τρεις λόγους: καταρχάς, για τη σχέση του αρχιτεκτονικού τους σχήματος με τη δημοκρατία, έπειτα για τη σημασία των τελουμένων σ’ αυτά στην ψυχική καλλιέργεια των ανθρώπων και, τέλος, για την πληθώρα τους στον μεσογειακό χώρο και τον κομβικό ρόλο τους στη συνάντηση του χθες με το σήμερα. Παρά τα προβλήματα φθοράς των αρχαίων χώρων, ο συγγραφέας θεωρεί ότι θα πρέπει να αξιοποιηθεί ουσιαστικά η πολιτιστική κληρονομιά και προτείνει την καταγραφή των μνημείων, τη συνεργασία επιστημόνων, καλλιτεχνών και άλλων διανοουμένων για τη σωστή προσέγγισή τους από το ευρύ κοινό αλλά και την προστασία τους.

(Αγάθη Γεωργιάδου) 

4η  "Το κείμενο αιτιολογεί την ιδιάζουσα σημασία των αρχαίων θεάτρων και ωδείων σε συνδυασμό με τη σύγχρονη αξιοποίησή τους. Καταρχάς εκεί η αρχιτεκτονική γονιμοποιείται από τις αξίες της συλλογικότητας και της δημοκρατίας· εκεί γεννήθηκε το θέατρο που διαχρονικά αποτέλεσε κορυφαία ψυχαγωγία. Τέλος πολλοί τέτοιοι χώροι διασώζονται στην ευρύτερη περιοχή μας και φιλοξενούν πολιτισμικές δραστηριότητες. Βέβαια οι τελευταίες σε συνδυασμό με τη φθορά που προκάλεσε ο καιρός στους χώρους αυτούς προβληματίζει. Ωστόσο οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι δεν πρέπει να ακυρώσουν τη σημερινή αξιοποίησή τους γιατί μέσα από αυτή ουσιαστικά προστατεύονται καθώς ενισχύεται και πλουτίζει ο δεσμός μας με αυτά. Αρκεί να υπάρξει υπεύθυνη επιστημονική εποπτεία και καθοδήγηση σε συνεργασία με πολιτισμικούς φορείς αλλά και πνευματικούς ανθρώπους.

 (Ρούλα Μουντάνου)

5η Τα αρχαία θέατρα συνιστούν πολύτιμα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς εκφράζουν τη δημοκρατική αντίληψη των προγόνων μας, αλλά και την έντονη πολιτιστική αξία της τελούμενης σε αυτά γνήσιας ψυχαγωγίας. Επιπλέον, το γεγονός ότι στην Ελλάδα αρκετά από αυτά διασώζονται, αποτελεί ένα ισχυρό κάλεσμα για δημιουργική επαφή και επικοινωνία με το παρελθόν. Η επαφή αυτή, που φέρνει στην επιφάνεια το μήνυμα ζωής αυτών των μνημείων, μπορεί να επιτευχθεί παρά το καίριο πρόβλημα που προκύπτει από τις φθορές που έχουν υποστεί, με τη βίωση από το κοινό σύγχρονων παραστάσεων στους χώρους αυτούς. Παράλληλα, θα πρέπει να γίνει μια συστηματική καταγραφή όλων των μνημείων, ώστε να αξιοποιηθούν ορθά, φέρνοντάς τα συνάμα σ’ επαφή με τους ειδήμονες, αλλά και το ευρύ κοινό, προκειμένου να γίνει κοινή συνείδηση και η ανάγκη ενεργητικής προστασίας τους.

(Κων/νος Μάντης)

Παρατηρήσεις-σχόλια

Στο Β2 α) μπορεί να γίνει αποδεκτός ως τρόπος ανάπτυξης (εναλλακτικά προς τη διαίρεση) και το παράδειγμα ("με όλα τα δεδομένα τους, δηλαδή την ιστορία ... ανάδειξής τους").

Ο συνάδελφος Παν. Τσουκαλάς καταθέτει την εξής άποψη, προς επίρρωσιν του προηγούμενου σχολίου: 

Ως προς τον τρόπο ανάπτυξης παραγράφου (Αίτιο - αποτέλεσμα προφανές, διαίρεση προφανής εντός των παυλών). Στο σημείο "με όλα τα δεδομένα τους, δηλαδή την ιστορία τους, τα χαρακτηριστικά τους, την κατάστασή τους και τις δυνατότητες χρήσης ή απλής ανάδειξής τους" δεν έχουμε διαίρεση, διότι δεν υπάρχει ταξινομητικό - διαιρετικό κριτήριο (επαναλαμβάνεται το λάθος του 2000 με τους πυλώνες της εκπαίδευσης). Πρόκειται για επεξήγηση, δηλαδή για ανάπτυξη με την μέθοδο των παραδειγμάτων όπως ορίζεται από τον Γρηγοριάδη και από το βιβλίο της Γ Λυκείου: Ανάπτυξη με παραδείγματα. Αν το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου χρειάζεται διευκρίνιση, τότε η παράγραφος μπορεί να αναπτυχθεί με παραδείγματα ή με επεξηγήσεις. Εννοείται βέβαια ότι στην 7η παράγραφο δεν αναφερόμαστε σε ανάπτυξη θεματικής περιόδου αλλά παραγράφου.

 
Kαι η γνώμη του συναδέλφου Θ. Παπατσίρου:
Είναι δυνατόν να υπάρχει διαίρεση χωρίς διαιρετική βάση; Κι αν δεχτούμε το πρώτο (όλων των μνημείων...μαρτυρίες) ως διαίρεση, το δεύτερο όμως (όλα τα δεδομένα...ανάδειξής τους) δεν είναι μέρη της έννοιας δεδομένα, ώστε να έχω διαίρεση*, αλλά μορφές δηλαδή παραδείγματα. Το Υπουργείο πρέπει να δεχτεί κι αυτή τη λύση και να στείλει σχετική οδηγία στα βαθμολογικά κέντρα. Το σίγουρο είναι πάντως το αίτιο - αποτέλεσμα (Η καταγραφή =αίτιο, θα προσφέρει...=αποτέλεσμα). Η ΠΕΦ τι λέει για αυτό; * Ο Νίκος Γρηγοριάδης στο "Δημιουργικό γράψιμο" θεωρεί τη διαίρεση κομμάτιασμα της έννοιας και τέτοιο κομμάτιασμα εδώ δεν υπάρχει. Υπάρχει αντίθετα το δηλαδή που επεξηγεί τη λέξη δεδομένα με παραδείγματα.
 
Στο Β4 α) η ολοκληρωμένη απάντηση θα μπορούσε να είναι: η διπλή παύλα αποτελεί απαραίτητη παρεμβολή στη ροή του λόγου, με την οποία ο κος Λαμπρινουδάκης διευκρινίζει το είδος των μνημείων που πρέπει να καταγραφούν, ώστε να καταστεί το κείμενο πιο ευπρόσιτο στον αναγνώστη. 

Γ. Παραγωγή λόγου

Θεματικό κέντρο: «Η πολιτισμική μας κληρονομιά».

1ο ζητούμενο: λόγοι (οφέλη) επίσκεψης και γνωριμίας.

2ο ζητούμενο: δραστηριότητες με τις οποίες οι πολίτες (γενικότερα) και οι νέοι (ειδικότερα) μπορούν να εξοικειωθούν με τους χώρους και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.

Επικοινωνιακό πλαίσιο: Ομιλία σε ημερίδα του Δήμου (δεν καθορίζεται η ηλικία και η ιδιότητα του ομιλητή)

Ύφος: επίσημο αλλά και στοιχεία προφορικότητας (π.χ. ρητορικά ερωτήματα, αποστροφές, παρεμβολή ευθέος λόγου στον πλάγιο ...)

Εισαγωγή:

 Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συνδημότες

 Η πολιτισμική κληρονομιά του ανθρώπου αποτελείται αφενός από άυλα στοιχεία, όπως είναι η λαϊκή παράδοση, όλες οι μορφές διανόησης και οι μουσικές δημιουργίες, και αφετέρου από τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, τα μνημεία. Το σύνολο της πολιτισμικής κληρονομιάς αντιπροσωπεύει την πολύτιμη πείρα που έχει συσσωρεύσει ο άνθρωπος ανά τους αιώνες, χωρίς την οποία ο καθένας μας θα αντιμετώπιζε άοπλος το παρόν και το μέλλον. Αντιπροσωπεύει ακόμα την ιστορία μας, την ταυτότητά μας. Στην ομιλία μου θα αναφερθώ στην αξία των μνημείων, τα οποία, στη σημερινή εποχή του απτού και της εικόνας, αποτελούν «το ορατό μέρος της ιστορίας» και «μιλούν» στον κόσμο αμεσότερα. Ειδικά τα μνημεία του τόπου μας, λόγω της μακράς ιστορίας που καταγράφουν και της κομβικής προσφοράς της Ελλάδας στον παγκόσμιο πολιτισμό, συγκινούν ιδιαίτερα όχι μόνο το ελληνικό αλλά και το διεθνές κοινό. (διασκευή από άρθρο του Β. Λαμπρινουδάκη)

Ενδεικτικά στοιχεία για το α’ ζητούμενο (βασικοί άξονες):

1) Διαμόρφωση ταυτότητας

Τα μνημεία μαρτυρούν την ιστορική παρουσία ενός λαού και, επομένως, διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό την ατομική και συλλογική αυτοεικόνα, τη συνείδηση της κοινής καταγωγής που νοηματοδοτεί το παρόν και προσδιορίζει τις ευθύνες απέναντι στο μέλλον. Βέβαια, αυτού του είδους η σχέση ενός λαού με τα μνημεία του αλλοιώνεται μέσα στη ρουτίνα της καθημερινότητας, ιδιαίτερα σε λαούς, όπως ο ελληνικός, που οικοδομεί το σύγχρονο κάθε φορά οικιστικό του περιβάλλον ανάμεσα, πάνω ή και με υλικά των κτισμάτων του παρελθόντος. Σε κρίσιμες, ωστόσο, στιγμές, που ο λαός νιώθει να απειλείται, τα μνημεία του γίνονται ξανά σύμβολο ενότητας και ομοψυχίας. «Γι’ αυτά επολεμήσαμε» θυμίζει ο Μακρυγιάννης στους στρατιώτες του.

2) Γνώση του παρελθόντος

Τα μνημεία αποτελούν για τον ιστορικό την εμπράγματη επιβεβαίωση των γραπτών πηγών, μέσω των οποίων κατανοεί τα ιστορικά γεγονότα, τον πολιτισμό, αλλά και την καθημερινότητα των ανθρώπων του παρελθόντος. Αλλά και για τον κάθε άνθρωπο, που έχει έμφυτη την περιέργεια για τον χώρο και τον χρόνο, τα μνημεία γίνονται το όχημα για ένα ταξίδι στο παρελθόν, στις ιστορίες και τα μυστικά του, και το εργαλείο για να διαφύγει από τα δεσμά του εφήμερου και να βιώσει το μεγαλείο του αιώνιου.

3) Πηγή έμπνευσης

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα των βιομηχανικά αναπτυγμένων κοινωνιών είναι η υποβάθμιση τόσο του φυσικού όσο και του οικιστικού περιβάλλοντος, που θυσιάζονται στον βωμό της τόσο δημοφιλούς πολιτικής ανάπτυξης και «ευημερίας». Μέσα σε αυτό το κλίμα εμπορευματοποίησης των πάντων και απαξίωσης της ποιότητας ζωής τα οικοδομήματα του παρελθόντος, έργα είτε λόγιων είτε ανώνυμων λαϊκών δημιουργών, διδάσκουν τον τρόπο με τον οποίο το δομημένο περιβάλλον μπορεί να εμπνέεται και να συνυπάρχει αρμονικά με το φυσικό και το χρήσιμο με το ωραίο. Τα μνημεία του παρελθόντος ωστόσο προκαλούν τον θαυμασμό και ως (συχνά αξεπέραστα) επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα (π.χ. ο Παρθενώνας, οι πυραμίδες) και παραμένουν μέχρι σήμερα αντικείμενο μελέτης των ειδικών.

4) Προβολή της χώρας στο εξωτερικό

Τα μνημεία, ως σύμβολα του πολιτισμού μιας κοινότητας τοπικής ή εθνικής, γίνονται πρεσβευτές του στο εξωτερικό και διευκολύνουν την προώθηση των εθνικών θεμάτων μιας χώρας. Για παράδειγμα, οι περιηγητές του 19ου αιώνα, θαμπωμένοι από τον ελληνικό πολιτισμό και τα μνημεία του, έγιναν οι φιλέλληνες που προώθησαν τα δίκαια της Ελληνικής Επανάστασης σε όλη την Ευρώπη. Τα μνημεία επίσης αποτελούν παράγοντα ενίσχυσης του τουριστικού ενδιαφέροντος των ξένων επισκεπτών. Ειδικά για την Ελλάδα, χώρα στην οποία ο τουρισμός αποτελεί «βαριά βιομηχανία», η προστασία και η ανάδειξη των οικοδομημάτων του παρελθόντος πρέπει να αποτελέσει εθνική προτεραιότητα.

μεταβατική παράγραφος:

Με τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η ύπαρξη των μνημείων δικαιώνεται μόνο όταν το μήνυμά τους γίνεται κτήμα του κάθε ανθρώπου και της κάθε γενιάς που έρχεται σε επαφή μ' αυτά. Οι ειδικοί που τα διαχειρίζονται οφείλουν, με την απαραίτητη βέβαια επιστημονική τεκμηρίωση, να τα καθιστούν με συντήρηση, διαμορφώσεις, αποκαταστάσεις και αναστηλώσεις καθώς και με πλούσιο ενημερωτικό υλικό αναγνώσιμα ως προς τη μορφή και το ιστορικό τους νόημα από τον οποιονδήποτε μη ειδικό. Και επιπλέον να καθιστούν τους μνημειακούς χώρους φιλικούς και ευχάριστους για το κοινό. Αυτό είναι η εμπράγματη δημοσίευση των μνημείων, για την οποία έχω μιλήσει πολλές φορές, δηλαδή η απόδοσή τους στο ευρύ κοινό.

Ενδεικτικά στοιχεία για το β’ ζητούμενο:

α. Για το ευρύ κοινό:

1) Η επωφελής επαφή του κοινού με την πολιτισμική μας κληρονομιά μπορεί να επιτυγχάνεται μέσα από την ενεργοποίηση όλων των αξιών της, όπως η προσφορά ιστορικής γνώσης, αισθητικής απόλαυσης και συναισθηματικών εμπειριών, οι τοπικοί συμβολισμοί, οι θρησκευτικές προσεγγίσεις και η οικονομική σημασία των μνημείων για την ανάπτυξη μιας περιοχής.

 2) Πέρα όμως από την ενεργητική αυτή απόδοση των μνημείων στο ευρύ κοινό, η δημιουργική επαφή του μαζί τους μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο με την ένταξή τους στην καθημερινή ζωή: Οι τοπικές κοινωνίες, συνειδητοποιώντας τη σημασία των μνημείων του τόπου τους, πρέπει να μετέχουν - και να καλούνται να μετέχουν - στην προστασία και την πολιτιστική λειτουργία τους. Οι συνέργειες των συνειδητοποιημένων πολιτών με τις αρμόδιες υπηρεσίες της Πολιτείας, όπως οι προγραμματικές συμβάσεις της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με το υπουργείο Πολιτισμού για την ανάδειξη μνημείων αλλά και οι σχετικές πρωτοβουλίες πολιτιστικών συλλόγων και σωματείων, δημιουργούν ήδη ένα ελπιδοφόρο τοπίο στον τομέα της διαχείρισης της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Με την ειλικρινή συνεργασία Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία που βρίσκονται σε αστικό περιβάλλον λειτουργώντας καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας μπορούν να μετατραπούν σε χώρους αναψυχής και διαλογισμού για τους περιοίκους. Εφοδιασμένοι με ειδική κάρτα ελευθέρας εισόδου, οι πολίτες αυτοί θα μπορούσαν να αισθάνονται ότι έχουν μερίδιο στο κομμάτι αυτό της πόλης τους και να νοιάζονται για την ασφάλεια και την προστασία του.

3) Ένταξη των μνημείων στην καθημερινή ζωή σημαίνει όμως και τη σύνδεσή τους με την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου τους. Η ενεργοποίησή τους για τον τουρισμό και την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής τους είναι μια παράμετρος. Μια δεύτερη, ακόμη πιο σημαντική παράμετρος είναι η σύνδεσή τους με την ανάδειξη ιστορικών τόπων, τοπίων φυσικού κάλλους, σύγχρονων τοπικών χαρακτηριστικών αλλά και προϊόντων της περιοχής τους και η διαχείρισή τους ως ενιαίου συνόλου. Αυτή μπορεί να επιτύχει αφενός την προσφορά μιας ολοκληρωμένης και ισόρροπης εικόνας του πολιτισμού μιας περιοχής και αφετέρου, με την οικονομική στήριξη που θα προκαλεί, τη συντήρηση της ζωής στην περιοχή που αφορά και τη διατήρηση της ταυτότητας του τόπου. Παράλληλα κερδίζει περισσότερο το ενδιαφέρον του ξένου κοινού, το οποίο θέλει να γνωρίσει με άνετο και ευχάριστο τρόπο όχι μόνο την ιστορία, αλλά και τη σύγχρονη ζωή των τόπων που επισκέπτεται. Παραδείγματα αυτής της εξελιγμένης μορφής διαχείρισης των μνημείων μας υπάρχουν ήδη. Αναφέρω το πρόγραμμα Πολιτιστικής Διαδρομής της Ηπείρου και το Παρράσιο Πάρκο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Πελοποννήσου, που συνδυάζουν όλα τα πιο πάνω στοιχεία και στοχεύουν ακριβώς στην προστασία και την ενεργοποίηση όλων των αρχαιολογικών, φυσικών και παραγωγικών πόρων των περιοχών τους.

 β. Για τους νέους:

1) Γνωριμία με τα μνημεία

 Η εξοικείωση των μαθητών με τα μνημεία θα ξεκινήσει από τη θεωρητική πληροφόρηση γι’ αυτά στον χώρο της τάξης.

Δεν  αναφερόμαστε βέβαια σε ακόμα ένα μάθημα με απομνημόνευση, βαθμούς και εξετάσεις, αλλά σε μία περισσότερο διαθεματική προσέγγιση του αντικειμένου μέσω διαφορετικών γνωστικών αντικειμένων της εκπαίδευσης: της Ιστορίας, των Αρχαίων Ελληνικών, της Γεωγραφίας, των Θρησκευτικών, της Φυσικής, των Μαθηματικών κτλ.

Στην επιτυχία του στόχου αυτού μπορούν να συμβάλουν οι Τεχνολογίες Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ), καθώς, για παράδειγμα, με τη χρήση πολυμέσων (π.χ. εικονικής πραγματικότητας) είναι εφικτή η αποκατάσταση της αρχικής μορφής ενός μνημείου, αλλά και του πολιτισμού που αναπτύχθηκε γύρω από αυτό. Έτσι, μπορεί να εξαφθεί το ενδιαφέρον ειδικά των νέων ανθρώπων γεννήθηκαν και μεγαλώνουν μέσα σε έναν πολιτισμό εικόνας.

Ωστόσο, η θεωρητική γνώση, την οποία θα αποκτήσουν οι μαθητές, μπορεί να αποδειχθεί ατελέσφορη, αν δε συνδυαστεί με τη βιωματική μάθηση, την απόκτηση δηλαδή προσωπικών εμπειριών που σχετίζονται με τα μνημεία. Μια προγραμματισμένη και προετοιμασμένη από τους ίδιους τους μαθητές σε συνεργασία με τον δάσκαλό τους επίσκεψη σε ένα μνημείο θα γίνει αφορμή για προβληματισμό και συζητήσεις με την επιστροφή στην τάξη και το σπίτι.

2) «Υιοθέτηση» των μνημείων

Πολλές φορές η προσέγγιση των μνημείων στην εκπαίδευση γίνεται με τρόπο μηχανιστικό, με αποτέλεσμα στη συνείδηση των μαθητών αυτά να συνδέονται με «υποχρεωτικές» επισκέψεις στα «γνωστά» μνημεία της  χώρας, την Ακρόπολη, τους Δελφούς κτλ. Τα μνημεία, λοιπόν, πρέπει να ενταχθούν στη ζωή των σύγχρονων κοινωνιών, αλλιώς θα μετατραπούν σε μουσειακό είδος και σταδιακά θα περιοριστεί το ενδιαφέρον γι’ αυτά. Ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί με τη διοργάνωση από το σχολείο εκδηλώσεων στους χώρους τους, οι οποίες βέβαια δεν θα πρέπει να απειλούν την ασφάλειά τους και να προσβάλλουν την ιστορική μνήμη και από την εκπόνηση διασχολικών προγραμμάτων (π.χ. με σχολεία από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης), στα οποία θα μελετώνται και θα προβάλλονται τοπικά μνημεία.

3) Βιωματική προσέγγιση μέσω κατάλληλων προγραμμάτων μουσειοπαιδαγωγικής

 Σε άλλες περιπτώσεις θα μπορούσαν να διαμορφωθούν χώροι, στους οποίους παιδιά μικρών ηλικιών θα μπορούσαν να μορφώνονται παίζοντας. Για παράδειγμα, η παρουσία των αρχαίων κλιβάνων δίπλα στην Αχαρνική Πύλη δίνει την ευκαιρία οργάνωσης εργαστηρίων αγγειοπλαστικής όμοιων με τα αρχαία, όπου μικρά παιδιά θα μπορούσαν να διδάσκονται τον τρόπο κατεργασίας του πηλού σύμφωνα με τα αρχαία πρότυπα. Με τέτοια προγράμματα και οργάνωση των μνημείων σε αστικό περιβάλλον και οι πόλεις μπορούν να γίνουν πιο φιλικές στους πολίτες τους αλλά και αυτοί πιο φιλικοί προς τα μνημεία.

 Επίλογος:

 Κυρίες και κύριοι,

 ολοκληρώνοντας την ομιλία μου θα ήθελα να τονίσω πως ο χρόνος μάς προσπερ­νά και γρήγορα θα γίνουμε και εμείς για τους κατοπι­νούς περασμένοι. Ας προ­σπαθήσουμε, λοιπόν, να διαφυλάξουμε την εθνική μας κληρονομιά αποκτώ­ντας βιωματική και όχι επι­δερμική σχέση. Η βιωματική σχέση μ' αυτά αξίζει πε­ρισσότερο από ένα στεγα­νοποιημένο μάθημα, που θα απομνημονεύσουμε με αντάλλαγμα μία υψηλή βαθμολογία. Μόνο έτσι θα συνειδη­τοποιήσουμε την εθνική και ευρωπαϊκή πολιτιστική μας ταυτότητα.
 ...................................................................................................................................................
Μερικές χρήσιμες σκέψεις του συναδέλφου Παν. Τσουκαλά για το Γ1.

 Καταθέτω μερικές σκέψεις για το Γ1 ενόψει της βαθμολόγησης. Προσπαθώ, για λόγους αρχής,  να σκεφτώ αυτή καθαυτή την διατύπωση του θέματος και να ορίσω το εύρος και το βάθος του και αποφεύγω να γράψω ενδεικτικές απαντήσεις. 

  Α. Γιατί το ευρύ κοινό πρέπει να πλησιάσει και να γνωρίσει τους χώρους και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς;

 Τα δευτερεύοντα και προκαταρκτικά

1. οι χώροι και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς: α) δεν περιορίζονται στα κατάλοιπα της κλασικής αρχαιότητας, πολύ δε περισσότερο στα θέατρα και τα ωδεία, β) δεν είναι απαραίτητο να αφορούν έργα τέχνης , γ) αφορούν την πολιτισμική κληρονομιά των Ελλήνων, άσχετα αν δημιουργήθηκαν από Έλληνες και  δ) περιλαμβάνουν κυρίως  τα κατάλοιπα του παρελθόντος (που σχετίζονται με την ιστορία και τον πολιτισμό μας) ή τους χώρους συλλογής και έκθεσής τους αλλά και κάθε «κατασκευή, ιδίως αρχιτεκτονική ή γλυπτή, προορισμένη να τιμά ή να θυμίζει ορισμένο πρόσωπο ή γεγονός»
2. το ευρύ κοινό δεν περιλαμβάνει μόνο τους Έλληνες. Μπορεί να συμπεριλάβει όλους τους ανθρώπους , που «πρέπει» να γνωρίσουν και να πλησιάσουν τους χώρους κ.λπ. Οπωσδήποτε αποκλείει τους ειδικούς που έχουν ιδιαίτερο (επαγγελματικό, επιστημονικό) ενδιαφέρον γι’ αυτούς.
3. δεν αρκεί να πλησιάσει κανείς τους χώρους αυτούς, πρέπει να τους γνωρίσει: από κοντά, από μακριά, γνωστικά, συναισθηματικά, φυσικά ή μέσω της μελέτης ή της εικονικής προσέγγισης, ας πούμε
4. θεωρείται δεδομένο ότι α) το ευρύ κοινό ούτε πλησιάζει ούτε γνωρίζει τους συγκεκριμένους χώρους (τους αγνοεί; αδιαφορεί γι’ αυτούς;  τους απαξιώνει ;) και β) αυτή η αδιαφορία, αποστασιοποίηση, άγνοια, ημιμάθεια είναι κάτι κακό και πρέπει να αρθεί

Τα ουσιώδη: τι πάει να πει «γιατί πρέπει»;

1. έχει να κερδίσει κάτι το ευρύ κοινό (κάτι που σήμερα το χάνει) από αυτή την προσέγγιση και την γνωριμία των συγκεκριμένων χώρων και μνημείων; ΟΧΙ γενικά από την επαφή με την ίδια την παράδοση «μας», την ιστορία «μας», την πολιτισμική «μας» κληρονομιά (που μπορεί να πλησιάσει και να γνωρίσει κανείς μέσω της επιστημονικής ή εκλαϊκευτικής παρουσίασης  και ανάλυσής της ή μέσω της λογοτεχνίας που αναφέρεται σε αυτήν και την διασώζει λχ), αλλά ειδικά και ιδιαιτέρως από την προσέγγιση των χώρων και των μνημείων της (προσέγγιση που μπορεί να συνδυάζει και τα προαναφερόμενα ασφαλώς)! Το κείμενο αναφοράς ας πούμε, αναδεικνύει την σημασία της βιωματικής - επαφής με τον χώρο και της οργανικής του  ένταξης στο παρόν, κυρίως γιατί ο  χώρος (έστω αρχιτεκτονικά) συνδέεται με αξίες και λειτουργίες που πρέπει να αναβαπτιστούν (δημοκρατία, κοινότητα, θέατρο, ψυχαγωγία) και να αποτελέσουν πεδίο σύγχρονου προβληματισμού.
2. έχει κάποιο διαφορετικό όφελος το ελληνικό ευρύ κοινό από το ευρύ κοινό της παγκόσμιας κοινότητας, που ενδιαφέρεται έτσι κι αλλιώς σε κάποιο βαθμό να πλησιάσει και να γνωρίσει τους χώρους και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς;
3. έχει να κερδίσει κάτι η ίδια η πολιτισμική μας κληρονομιά από την προσέγγιση του ευρέος κοινού; Το κείμενο αναφοράς ας πούμε την θεωρεί προϋπόθεση για την  διάσωση και της προστασία της (από εγκατάλειψη, υποβάθμιση, καταστροφή, καπηλεία, εμπορική και ιδεολογική θα πρόσθετε κανείς…)

 Β. Με ποιες δραστηριότητες οι πολίτες και ειδικά οι νέοι θα εξοικειωθούν με αυτά (τους χώρους και τα μνημεία κ.λπ)

1. οι νέοι δεν είναι πολίτες, οπότε η χρήση του «ειδικά» είναι μάλλον άστοχη (πάντως όχι αποπροσανατολιστική)
2. θεωρείται σχεδόν δεδομένο ότι η αδιαφορία κλπ για  τους χώρους και τα μνημεία της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, συνδέεται λίγο ή πολύ, ουσιαστικά ή επιφανειακά , με την έλλειψη εξοικείωσης με αυτά από την παιδική κυρίως ηλικία.
3. το ίδιο το κείμενο αναφοράς επιμένει στην λειτουργική ένταξη των χώρων θέασης και ακρόασης στην σημερινή καλλιτεχνική και πολιτικοκοινωνική πραγματικότητα με την οργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων. Αναφέρεται χαρακτηριστικά στην χρήση των αρχιτεκτονικών σχημάτων ως χώρων πολιτικής διαβούλευσης και στην χρήση των ίδιων των θεάτρων για καλλιτεχνικές παραστάσεις (πχ θεατρικών παραστάσεων και συναυλιών). Το Β1 προτείνει την οργάνωση μαθητικών αγώνων ρητορικής και την χρήση των θεατρικών χώρων για σύγχρονες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, κάτι που απαιτεί την συντήρηση και την ανάδειξη με την συνεργασία των τοπικών αρχών και των σχετικών επιστημόνων ή διανοούμένων
4. ο μαθητής λοιπόν μπορεί να αναπτύξει αυτές τις ιδέες με λίγη φαντασία και δημιουργικότητα ή ανακαλώντας μνήμες από τοπικά συμβάντα, φεστιβάλ και εορταστικές  εκδηλώσεις ή εμπειρίες (θετικές ή αρνητικές) από δραστηριότητες που πληροφορήθηκε ή  έζησε (άμεσα ή έμμεσα, με επισκέψεις, εκδρομές, βιωματικές δράσεις, οικογενειακές ή σχολικές, στην διδασκαλία της Λογοτεχνίας ή της Ιστορίας ή των πρότζεκτ ή της Νεοελληνικής Γλώσσας).

Γ. Το επικοινωνιακό πλαίσιο

Γιατί άραγε ο Δήμος να διοργανώνει μια ημερίδα με το θέμα αυτό; Τι είδους χώροι και μνημεία περιλαμβάνονται στα όριά του; Τι προοπτικές διαβλέπει ή τι παθογένειες διαπιστώνει; Σε τι αποσκοπεί; Και γιατί κάλεσε έναν μαθητή Λυκείου να μιλήσει για όλα αυτά;

Φοβάμαι ότι αν κάποιος σκεφτεί σε βάθος τα ερωτήματα αυτά κινδυνεύει να γράψει πιο λίγα από όσα υπονοεί η αγαπημένη μας επαρκής ανάπτυξη. Φοβάμαι δηλαδή ότι όποιος επιλέξει να είναι επικοινωνιακά αποτελεσματικός κινδυνεύει να υστερήσει βαθμολογικά.

 ............................................................................................................................................
 Οι απαντήσεις καιι από την "Πολύτροπη Αρμονία": εδώ