Πανελλήνιες Εξετάσεις 2012 - Λογοτεχνία Θεωρητικής Κατεύθυνσης

K. Π. Καβάφη, Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου

ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.Χ.

Τό γήρασμα τοῦ σώματος καί τῆς μορφῆς μου

εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι.

Δέν ἔχω ἐγκαρτέρησι καμιά.

Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα·

νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ.

Εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι. ⎯

Τά φάρμακά σου φέρε Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάμνουνε ⎯ για λίγο ⎯ νά μή νοιώθεται ἡ πληγή.

(1921)

 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Α1. Τρία από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Για το κάθε ένα από τα παραπάνω γνωρίσματα να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από το ποίημα που σας δόθηκε.

Μονάδες 15

Β1. Στο ποίημα, σύμφωνα με τον Στέφανο Διαλησμά, «έχουμε ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο (με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται) που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα».

Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη αιτιολογώντας τη συγκεκριμένη επιλογή του τίτλου από τον ποιητή.

Μονάδες 20

Β2. Να επισημάνετε στο ποίημα τέσσερα διαφορετικά εκφραστικά μέσα (μονάδες 8) και να ερμηνεύσετε τη

λειτουργία τους (μονάδες 12).

Μονάδες 20

Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων:

Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα·

νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ.

Μονάδες 25

Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Κ. Καβάφη Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ· 595 μ.Χ. με το παρακάτω ποίημα του Τ. Λειβαδίτη Αυτοβιογραφία, εντοπίζοντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο ποιημάτων.

Μονάδες 20

Αυτοβιογραφία

Ἄνθρωποι ποὺ δὲ γνώρισα ποτὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ

τ’ ὄνομά μου,

στὴν ἡλικία μου χιονίζει, χιονίζει ἀδιάκοπα
μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα
χτύπημα
δίψασα γιὰ ὅλη τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα

γιὰ ν’ ἁρπαχτῶ ἀπ’ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας,

ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ’ τὸ αὐριανό μου

τίποτα

κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ μὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου

ἐκτὸς ἀπ’ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο ⎯ εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας,

κι ὁλομόναχος,

κ’ ἡ ποίηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, ποὺ τὴν ἀνακαλύπτεις

ὕστερ’ ἀπὸ χρόνια,

ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πιὰ σὲ τίποτα.

Ἐπάγγελμά μου: τὸ ἀκατόρθωτο.

Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 2003, σ. 429.

Eνδεικτικές απαντήσεις

Α1.

ü  Πεζολογία: συμβάλλει στον έλεγχο της συναισθηματικής έκρηξης. Οι πεζές εκφράσεις του καθημερινού λόγου («που κάπως ξέρεις…», «που κάμνουνε για λίγο…») συγκρατούν το συναίσθημα, ενώ ο διασκελισμός (στ. 1-2) και ο σπασμένος ίαμβος (στ. 2) διασπούν το ρυθμό και φέρνουν το λόγο πιο κοντά στην καθημερινή ομιλία. Επίσης, στην πεζολογία συντελούν: οι ανισοσύλλαβοι στίχοι, οι ανισόστιχες στροφές και η απουσία ομοιοκαταληξίας.

ü  Ιδιότυπη γλώσσα: δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας («εγκαρτέρησι», «Εις σε»,  «νάρκης του άλγους δοκιμές…») και ιδίωματισμούς ("κάμνουνε"). Κύριο  χαρακτηριστικό της γλώσσας: η επιγραμματικότητα και η ακριβολογία. Στο λεξιλόγιο κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα που βρίσκονται σε ενεστώτα υπογραμμίζοντας έτσι την αίσθηση του πόνου. Την ένταση υπογραμμίζει και το μοναδικό επίθετο («φρικτό»), ενώ λειτουργικό ρόλο έχουν και οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί («κάπως», «για λίγο»).

ü  Χρήση συμβόλων: το μαχαίρι συμβολίζει το χρόνο, ο οποίος καθώς περνά από τον ποιητή, του αφήνει τα σημάδια του.
(συμπληρωματικά: ως σύμβολα λειτουργούν και οι λέξεις: φάρμακα και πληγή)

Β1. Αρχικά, ο Κ. Καβάφης έδωσε στο ποίημα τον τίτλο «Μαχαίρι». Στη συνέχεια, αντικατέστησε τον τίτλο αυτό με τον υπάρχοντα. Πρόκειται για έναν από τους πιο εκτενείς τίτλους των ποιημάτων του. Ο τίτλος δίνει πληροφορίες για τον αφηγητή του ποιήματος («Ιάσωνα Κλεάνδρου· ποιητού»), τη συναισθηματική κατάστασή του («Μελαγχολία»), τον τόπο («εν Κομμαγηνή») και το χρόνο («595 μ. Χ.») γραφής του ποιήματος. O εκτενής τίτλος επιβάλλει τον Ιάσονα Κλεάνδρου ως ιστορικό πρόσωπο → πειστικότητα/ αληθοφάνεια. Ωστόσο αποτελεί ποιητικό προσωπείο του Καβάφη → συντελεί στην καθολικότητα του βιώματος και διευκολύνει την εξωτερίκευση / εξομολόγηση.

To α' μέρος πληροφορεί:
- για το συναίσθημα ενός προσώπου
- για το πρόσωπο
- για την ιδιότητα του προσώπου: ποιητής
- για το χώρο (Κομμαγηνή)
- για το χρόνο

Το β' μέρος υποστηρίζει, συμπληρώνει και δίνει έμφαση στην εποχή των ανακατατάξεων.
Με τον τίτλο ο ποιητής αποδίδει το συναίσθημα στον ανύπαρκτο Ιάσωνα: 1) για να ομολογήσει την προσωπική θλίψη, 2) για να προσδώσει διαχρονικότητα στη θλίψη από τη γήρανση και τον ιαματικό χαρακτήρα της τέχνης, 3) για να αποστασιοποιηθεί από το προσωπικό του βίωμα και να το περιγράψει αποδίδοντάς το σε επώνυμο πρόσωπο κα μάλιστα ομότεχνο, 5) για να σχολιάσει την εποχή του ανατρέχοντας στο παρελθόν, 6) για να απαλλάξει τη λέξη "μελαγχολία" από τις ρομαντικές και συμβολιστικές υπερβολές.

Συμπληρωματικά
Λειτουργίες του τίτλου:

ü  πλούσιος σε λεπτομέρειες

ü  λειτουργεί ως πρόλογος και σχόλιο

ü  παρουσιάζει το ιστορικό πλαίσιο (Κομμαγηνή, ένα ανεξάρτητο κρατίδιο της Συρίας, που ενσωματώθηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το 638 μ.Χ. καταλήφθηκε από τους Άραβες). Το κρατίδιο της Κομμαγηνής, στις εσχατιές του ελληνισμού, παραπέμπει στη γενέτειρα του Καβάφη Αλεξάνδρεια που κι εκείνη ανήκει στην περιφέρεια του ελληνισμού.

ü  η χρονολογία 595 μ.Χ. αποτελεί το μεταίχμιο της καταστροφής του κρατιδίου (μεταίχμιο ηλικιακό και για τον ποιητή που είναι μεγάλος. Αν παραλείψουμε το 9, μας μένει το 55, που ήταν η ηλικία του Κ. Καβάφη, όταν έγραψε το ποίημα)

ü  παρουσιάζει το ποιητικό υποκείμενο και την ψυχική του κατάσταση

ü  δίνει την αίσθηση ότι αφορά κάποιο υπαρκτό πρόσωπο

ü  το ίδιο το όνομα «Ἰάσων» παραπέμπει στο «ἴασις» (=θεραπεία, γιατρειά), ενώ το «Κλεάνδρου είναι σύνθετη λέξη (κλέος+ανήρ = ένδοξος άνδρας)

ü  πετυχαίνει την πλαστοπροσωπία

ü  το μόνο αληθινό στοιχείο είναι η μελαγχολία που αποτυπώνει και την ψυχική διάθεση του ποιητή

ü  η αρχαιοπρέπεια δίνει κύρος και μεγαλοπρέπεια στην αφήγηση αι το πλήθος των πληροφοριών πειστικότητα και αντικειμενικότητα. Ο ψευδοϊστορισμός και το προσωπείο βοηθούν τον ποιητή να αποστασιοποιηθεί και να περιορίσει το προσωπικό στοιχείο.

Β2.

α. «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι»: σχήμα υπαλλαγής (φρικτό μαχαίρι αντί: φρικτή πληγή από μαχαίρι) και μεταφορά («πληγή»)

Η ιδιότητα της πληγής αποδίδεται στο μαχαίρι – το όργανο που διαθέτει μεγάλη διαβρωτική δύναμη. Με το σχήμα αυτό εκφράζεται το συναίσθημα της οδύνης που προκαλούν στο ποιητικό υποκείμενο τα γηρατειά. Η οπτική εικόνα της πληγής αισθητοποιεί παράλληλα και  την ιδιαίτερη ποιότητα που έχει στη συγκεκριμένη περίπτωση η αίσθηση του πόνου. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο ποιητής δεν αναφέρεται στο δράστη («Χρόνος»), αλλά επιμένει στο αποτέλεσμα.

β. «Τα φάρμακά σου φέρε τέχνη της Ποιήσεως»: μεταφορά και προσφώνηση.

Για τον ποιητή η Ποίηση αποτελεί βάλσαμο, παυσίλυπο, που προσωρινά απαλύνει τον πόνο. Με αυτήν δικαιώνει την ύπαρξή του, νιώθοντας τη χαρά της δημιουργίας. Ρόλος της ποίησης είναι να μετουσιώνει τη φρίκη (της ζωής) σε αισθητικό καλλιτέχνημα προσφέροντας μια πρόσκαιρη διαφυγή / λύτρωση.

γ. «νάρκης του άλγους δοκιμές»: υπερβατό και αναστροφή (αντί: «δοκιμές νάρκης του άλγους»)

Τα μέσα που διαθέτει η τέχνη αποτελούν απόπειρες κατευνασμού του πόνου. Τονίζεται το «νάρκης», δηλ. νάρκωσης, καθώς η Τέχνη μόνο προσωρινά βοηθά τον ποιητή, αλλά δεν τον θεραπεύει. Οι δύο όροι «νάρκης» και «δοκιμές» αποχωρίζονται συντακτικά με την παρεμβολή τοῦ άλγους και έτσι τονίζονται. Η νάρκη προτάσσεται και η δοκιμή μπαίνει στο τέλος της φράσης.

δ. στ 2. και 7: επανάληψη

Η επανάληψη λειτουργεί εμφατικά και συνδετικά (ως συνδετικός αρμός των δύο στροφικών μερών), ενώ παράλληλα υπογραμμίζει το σωματικό πόνο του ποιητικού υποκειμένου από τη φθορά του χρόνου. Η λέξη πληγή επαναλαμβάνεται προφανώς γιατί είναι η χαρακτηριστικότερη μορφή φθοράς στο ανθρώπινο σώμα.

εναλλακτικά:
- «Τέχνη της Ποιήσεως»: προσωποποίηση

Η Τέχνη της Ποιήσεως λειτουργεί ως αντίδοτο και παρηγοριά στη φθορά που επιφέρει ο χρόνος (η έννοια της αριστοτελικής κάθαρσης αποδίδεται στην Τέχνη, μοτίβο που χρησιμοποίησε σε μεγάλη κλίμακα και ο Γκαίτε και που οι ρίζες του φτάνουν ως τον «Κύκλωπα» του Θεόκριτου).

- Η τελεία και η παύλα του στ. 7: δηλώνει τον οριστικό και αμετάκλητο πόνο που βιώνει ο αφηγητής.

Γ1.

Απέναντι στη φθορά αντιπαρατάσσει την Τέχνη της Ποιήσεως. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν την ευεργετική επίδραση της Τέχνης της Ποιήσεως στις πληγές της ψυχής, που οφείλονται στην φθοροποιό επίδραση του χρόνου. Ο ποιητής απευθύνεται άμεσα στην ποίηση και ζητά τη βοήθειά της, για να καταπραΰνει προσωρινά – με τη δύναμη της φαντασίας και τη μαγεία του ποιητικού λόγου της - τον αβάσταχτο πόνο. Γι’ αυτό και η Φαντασία και ο Λόγος γράφονται με  κεφαλαίο το αρχικό τους γράμμα, εφόσον προσωποποιούνται με την επίκληση, επειδή η δύναμή τους οδηγεί στην ποιητική δημιουργία, που θα απαλύνει τον πόνο των γηρατειών.Ο αφηγητής γνωρίζει ότι η ποίηση δεν είναι πανάκεια, διότι τα γηρατειά είναι αναπόφευκτα. Το μόνο που μπορεί να του προσφέρει η Ποίηση είναι μια προσωρινή νάρκωση, αναλγησία, που απλώς θα τον ανακουφίσει από τον πόνο. Η εντύπωση της πρόσκαιρης θεραπείας υποβάλλεται στον αναγνώστη με τις λέξεις : «λίγο, φάρμακα, νάρκης». Για την Α. Γεωργιάδου, η αφοσίωση στην ποιητική δημιουργία αποτελεί για τον Καβάφη τη μόνη άμυνα κατά της φθοράς που υφίσταται το σώμα, το πιο συχνό καβαφικό ίνδαλμα («Θυμήσου σώμα»). Δεν είναι ο φόβος του θανάτου αλλά η παρακμή του σώματος και η ασχήμια που οδηγούν τον Ιάσωνα να αναζητά στα «φάρμακα» της Τέχνης μια κάποια παραμυθία. Ίσως, με αυτόν τον τρόπο να κερδίσει την υστεροφημία και την αθανασία μέσω του έργου του.

Συμπληρωματικά από το βιβλίο του καθηγητή:

Σίγουρα η Φαντασία (με κεφαλαίο) δεν υπαινίσσεται πλαστική ή δημιουργική φαντασία. Μάλλον πρόκειται για αναπαραστατική φαντασία, με άλλα λόγια για ένα είδος παραμορφωμένης μνήμης. Όλη η ποίηση του Καβάφη χαρακτηρίζεται από την έντονη τάση για επιστροφή στο παρελθόν, από την έντονη αναζήτηση ήχων από την πρώτη ποίηση της ζωής μας, από την αγωνία να βρεθεί το απόσταγμα το καμωμένο κατά τις συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων που θα επαναφέρει κάτι αβέβαιες μνήμες ικανές να ναρκώσουν το σύγχρονο πόνο.

Με τον Λόγο έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. Ο Λόγος, ως γνωστικό μέσο του απόλυτου, υπήρξε η βάση πολλών φιλοσοφικών θεωριών και μάλιστα των Επικούρειων, που το όνομά τους συνδέθηκε αρκετές φορές με την καβαφική ποίηση. Αν ο Καβάφης απέδιδε στον όρο την έννοια της λογοτεχνίας, δεν μπορούμε να το ξέρουμε με σιγουριά. Βέβαιο είναι ότι μέσα στα (διόλου στενά) καλούπια της λέξης μπορούν να χωρέσουν αρκετές ερμηνείες.

Δ1.

Ομοιότητες:

        i.            Η αναφορά στην ηλικία του ποιητικού κειμένου. «Το γήρασμα της μορφής» και η μεταφορά «χιονίζει αδιάκοπα» δηλώνουν την προχωρημένη ηλικία των ποιητικών υποκειμένων, που συνειδητοποιούν σωματικά το πέρασμα του χρόνου.

      ii.            Η αναφορά στον ψυχικό πόνο που προκαλούν τα γηρατειά με τα ορατά σημάδια τους.

    iii.            Η τέχνη της ποίησης έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή και των δύο προσώπων. Από μόνη της η πράξη της δημιουργίας είναι μέγιστη απόλαυση κι ευτυχία. Ακόμη πιο ευτυχής είναι ο καλλιτέχνης που η τέχνη του βρίσκει δρόμο στην καρδιά του αναγνώστη κι οι μορφές που έπλασε εμψυχώνουν τη νέα γενιά - «με την δική του έκφανση του ωραίου συγκινούνται». (Καβάφης, «Πολύ σπανίως»).

Συμπληρωματικά: και τα δύο κείμενα μπορούν να θεωρηθούν «απόλογοι» ζωής, χρησιμοποιούνται ιατρικοί όροι (φάρμακα, επίδεσμοι), προβάλλεται η μοναξιά και η απόγνωση ("Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά", "ανάμεσά μας, κι ολομόναχος"), η επιδίωξη των δημιουργών (νεότητα και υστεροφημία, αιωνιότητα και ακατόρθωτο).

Διαφορές:

        i.            Ο Λειβαδίτης ήδη από τον τίτλο δηλώνει τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του ποιήματος (ποιητής και ήρωας ταυτίζονται - χωρίς τη διαμεσολάβηση προσωπείου -, ενώ ο Καβάφης αποστασιοποιείται με το ψευδοϊστορικό πλαίσιο που δημιουργεί. Ο Καβάφης θα μπορούσε να εξομολογηθεί άμεσα την άσχημη ψυχολογική του κατάσταση και να παραλείψει το ιστορικό άλλοθι καθώς και το φανταστικό πρόσωπο, βάζοντας τον τίτλο «Μελαγχολία ποιητού». Δεν το κάνει όμως γιατί α) θέλει να αποστασιοποιηθεί από το δικό του πρόβλημα και να το αντιμετωπίσει πιο αντικειμενικά. β) θέλει να κάνει πιο πειστική τη θέση του παρουσιάζοντας το πρόβλημά του πιο συγκεκριμένο κι αληθινό. γ) θέλει να αποκτήσει διαχρονικότητα το πρόβλημα της γήρανσης του σώματος και η θεραπευτική δύναμη της ποίησης.

      ii.            Ο Λειβαδίτης σε αντίθεση με τον Καβάφη δεν περιμένει τίποτα πια από την Ποίηση ("κανείς δεν μπορεί να με βοηθήσει στον πόνο μου"). Δεν τρέφει αυταπάτες και δηλώνει κατηγορηματικά το ανώφελο της ποιητικής προσπάθειας («όταν δεν μπορεί να σου χρησιμέψει πια σε τίποτα» και «Επάγγελμά μου: το ακατόρθωτο»). Ωστόσο, αν και καταφατική η στάση του Καβάφη, κατά βάθος είναι τραγική και απαισιόδοξη → προσωρινή ή απατηλή η λύτρωση. Mε δυο λόγια: η καταφυγή στην τέχνη της ποίησης λυτρώνει τον ποιητή στον Καβάφη εν μέρει, απαισιόδοξος για το ρόλο της ποίησης ο Λειβαδίτης.

Συμπληρωματικά:

    - Ο Λειβαδίτης δεν νιώθει μόνο σωματικό πόνο από τα γηρατειά, αλλά του είναι αδιάφορο το ίδιο το σώμα («η σάρκα μου ένας επίδεσμος…»), εφόσον αύριο περιμένει ο θάνατος («γύρω απ’ το αυριανό μου τίποτα»). Αντίθετα, αγωνία για τη φθορά, όχι για το θάνατο ή για τον έρωτα εκφράζει ο Καβάφης. Ο θάνατος αντικρίζεται σαν φυσικό φαινόμενο, κι αυτό εξάλλου είναι ένα από τα φωτεινά σημεία της καβαφικής ποίησης.

- Ο Λειβαδίτης δηλώνει πως επιχειρώντας να κερδίσει την «αιωνιότητα», έχασε την ίδια την ζωή («δίψασα για όλη τη ζωή, κι όμως την άφησα»).

- Η αντίληψη για την τέχνη: ελιτίστικη στον Καβάφη - πολιτικά φορτισμένη η ποίηση στον Λειβαδίτη.

- Ο Καβάφης συνειδητοποιεί την αλήθεια και τη δύναμη της ποίησης σε αντίθεση με τον Λειβαδίτη που ομολογεί ότι την ανακαλύπτεις ύστερα από χρόνια.

Mια εμπνευσμένη προσέγγιση στο ποίημα του Τάσου Λειβαδίτη από την φιλόλογο Πολίνα Μοίρα (ΕΔΩ)

Προτεινόμενες απαντήσεις από την Ο.Ε.Φ.Ε. (ΕΔΩ)