Σχήματα λόγου και εκφραστικά μέσα στη Λογοτεχνία

Τα εκφραστικά μέσα είναι μια γενική κατηγορία (έννοια γένους) με πολλές υποκατηγορίες. Τα σχήματα λόγου (έννοια είδους) είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο: "παιχνίδια" με τις λέξεις π.χ. παρομοίωση, μεταφορά, επαναφορά, κλιμακωτό σχήμα, πρωθύστερο σχήμα, υπαλλαγή κ.τ.λ. Είναι δηλαδή μια υποκατηγορία. Εκφραστικό μέσο είναι π.χ. μία οπτική εικόνα, η οποία όμως δεν είναι σχήμα λόγου, ή και ένα επίθετο. Εκφραστικό μέσο μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και η περιγραφή, η λυρική γλώσσα ή η στιχομυθία, από τη στιγμή που με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας θέλει να εκφράσει κάτι.

Ο δραματικός ενεστώτας δεν είναι σίγουρα σχήμα λόγου.
Επίσης, κατά τη γνώμη μου, οι εικόνες δεν αποτελούν σχήματα λόγου αλλά εκφραστικά μέσα. Παρόλ' αυτά το Π.Δ 319/2000 (ΦΕΚ 261 27-11-2000) εντάσσει καταχρηστικά τις εικόνες (κακώς) στα σχήματα λόγου.

Διαγραμματική παρουσίαση των σχημάτων λόγου (εδώ)

Η άποψη του φιλολόγου - συγγραφέα κ. Νικήτα Παρίση (πηγή: ΦΙΛΟΓΝΩΣΙΑ)

Εκφραστικά μέσα και σχήματα λόγου. Αποσαφήνιση των όρων

Το μάθημα της λογοτεχνίας «πάσχει» από ένα είδος ρευστότητας. Αυτό το χαρακτηριστικό προκαλεί αρκετά προβλήματα και στους μαθητές και στους διδάσκοντες. Τα περισσότερα και τα μάλλον δυσκολότερα σχετίζονται με θέματα όρων και γενικά ορολογίας. Εύκολα δηλαδή κάποιοι όροι, συγγενικοί μεταξύ τους και με κάποια κοινά σημεία ομοιότητας ή συνάφειας, συγχέονται μεταξύ τους. Το αποτέλεσμα είναι διπλό: οι μαθητές, χωρίς να έχουν κατά νου σαφή και διαυγή την έννοια των όρων, δυσκολεύονται να απαντήσουν σε σχετικές ερωτήσεις. Παράλληλα, από την άλλη πλευρά, και οι διδάσκοντες – τουλάχιστον οι πιο άπειροι - αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα διδακτικής καθαρότητας και σαφήνειας.

Η συνέχεια (εδώ)