Γ. Παυλόπουλος, Τα Αντικλείδια

1.Προκαταρκτικές επισημάνσεις

• Το ποίημα ανήκει στην ομώνυμη ποιητική συλλογή.

• Η συλλογή αυτή δημοσιεύτηκε το 1988 και έχει ως θέμα τον ονειρικό αγώνα του ποιητή με το ποίημα.

• Κινητήρια δύναμη του ποιήματος είναι η ουσία της ποίησης και όσοι προσβλέπουν σ’ αυτή.
• Ο τόνος είναι αφηγηματικός, το δε ύφος κοφτό και κουβεντιαστό.

• Ο αφηγητής αναφέρεται στους πολλούς που δεν σχετίζονται με την ποίηση και σε εκείνους τους λίγους που προσπαθούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτή, χωρίς ίσως το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.

• Η εισχώρηση στα ενδότερα της ποίησης δεν είναι εύκολη. Τούτο μαρτυρεί ο τίτλος και η όλη εξέλιξη της αφήγησης.

• Ο τίτλος, πιο ειδικά, υποδηλώνει την αξιοποίηση ποιητικών συνθέσεων που πιθανώς να επέτρεπαν στον ποιητή να περάσει την πόρτα της ποίησης, να προσεγγίσει δηλαδή την ποιητική τέχνη.

• Ο ποιητής εκφράζει βαθιά νοήματα με απλό, καθημερινό λεξιλόγιο, αλλά και με συμβολισμούς ή μεταφορικές προεκτάσεις.

• Ο ποιητής επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι ποίηση;».

2. Ερμηνεία και κατανόηση

Στ. 1:

• Μια πρώτη απόπειρα του ποιητή να ορίσει την ποίηση.

• Πώς ορίζεται; Ως πόρτα ανοικτή.

• Φαίνεται δηλαδή να είναι προσιτή σε όλους.

Στ. 2-5:

• Η ποίηση τελικά δεν είναι άμεσα προσιτή στον καθένα, αλλά έχει και περιέχει κάτι βαθύτερο.

• Όσοι δεν την αντιμετωπίζουν στο πραγματικό της βάθος και παραγνωρίζουν τα ενδότερα νοήματά της, πώς μπορούν να βρουν την πόρτα της ανοικτή;

• Αυτό συμβαίνει με τους πολλούς: την αντικρίζουν επιφανειακά και αδιάφορα: δεν είναι σε θέση να την αποτιμούν δημιουργικά, να την προσεγγίζουν ως ανώτερη πράξη αίσθησης και πνευματικής ευωχίας.

• Το αποτέλεσμα είναι να την προσπερνούν, αλλά εξίσου να τους προσπερνά και η ποίηση δια του ποιητή.

• Υπάρχουν όμως και ορισμένοι που πλησιάζουν την ανοικτή πόρτα της ποίησης με μεγαλύτερο ενδιαφέρον, με προσεκτική ματιά, με περισσότερη ευαισθησία και «κάτι βλέπουν».

• Γοητεύονται απ’ αυτό που βλέπουν.

• Δεν βλέπουν βέβαια όλοι το ίδιο.

• Ο καθένας μαγεύεται από κάτι διαφορετικό και δοκιμάζει να διαβεί την ανοικτή πόρτα.

• Ο ένας έλκεται ίσως από τη μαγεία των λέξεων, ο άλλος από τα παρελαύνοντα νοήματα ή απόαντίστοιχες ποιητικές εικόνες, συγκεκριμένες αξίες και ιδέες.

• Άλλοι επίσης βρίσκουν τη λύτρωσή τους στην ποίηση, υπερβαίνουν υπαρξιακά αδιέξοδα, επικοινωνούν εσωτερικά με τον εαυτό τους και με τους άλλους, χαράσσουν ή εκφράζουν κοινωνικούς στόχους και προσδοκίες, γενικώς βρίσκουν εκείνο το κάτι που συναρπάζει την ψυχή τους ή τους ανυψώνει πνευματικά.

Στ. 6-7:

• Όταν όμως δοκιμάζουν να διαβούν την πόρτα, αυτή κλείνει και μένουν απ’ έξω.

• Τι σημαίνει αυτό για την εξέλιξη της σκέψης του ποιητή;

• Πως η ουσία της ποίησης δεν «ξεκλειδώνεται», ήτοι δεν αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά.

• Ενέχει ανεξερεύνητα βάθη και πρέπει κανείς να ατενίζει προς τούτα.

• Από εδώ εκκινεί ο ποιητής για να διερευνήσει την ουσία της:

• Να αναζητήσει μαζί με τον ευαίσθητο ποιητικά αναγνώστη το κλειδί, την οδό αποκάλυψης [ή και ανακάλυψης] της ποιητικής αλήθειας.

• Δεν υπάρχουν πολλά κλειδιά που τους εισάγουν στον οίκο της ποίησης παρά μόνο ένα.

• Αυτό ψάχνουν να βρουν, χωρίς ωστόσο να έχουν μια απαντοχή.

• Η αναζήτηση εξελίσσεται σε αγωνιώδη προσπάθεια να πατήσουν τα άδυτα του ποιητικού χώρου, να ικανοποιήσουν τις πνευματικές τους ανησυχίες.

• Η ποίηση δεν είναι, εν τέλει, ένα εμπορεύσιμο αγαθό, προορισμένο να ικανοποιεί τα κατώτερα ένστικτα του καθένα.

• Αντίθετα η κατάκτησή της, η απόλαυσή της, η αληθινή της αξία ταυτίζεται με τον αγώνα της σκέψης και της γραφής χωρίς αρχή και τέλος.

Στ. 8-10:

• Οι ποιητές ξοδεύουν ολόκληρη τη ζωή τους, αλλά δεν κατορθώνουν ν’ ανοίξουν την πόρτα, να απολαύσουν εκείνους τους πνευματικούς χυμούς που είναι αντάξιοι ενός ποιητικού έργου.

• Η ανύψωση εν τέλει στο επίπεδο της αληθινής ποίησης δεν είναι δεδομένη για τον καθένα ούτε ζήτημα μιας απλής ευάρεστης διάθεσης.

• Απεναντίας απαιτεί κόπους, διαρκή προσπάθεια, θυσία ίσως ολόκληρης ζωής, χωρίς μάλιστα να είναι βέβαιη η ποθητή πραγμάτωση.

• Το ευκταίο ή επιθυμητό δεν γίνεται εύκολα πραγματικό στην ποίηση.

• Η υψηλή ποίηση παραμένει πάντοτε το ζητούμενο και δεν έχει οριστικό τέλος.

• Η όλη γοητεία του ωραίου ποιητικού ταξιδιού δεν βρίσκεται στο αποτέλεσμα ή στο προσδοκώμενο, αλλά στην αγωνία της αναζήτησης, στη δραματική της τροπή.

Στ. 11-13:

• Σημάδια αυτής της δραματικής τροπής είναι οι απεγνωσμένες προσπάθειες όσων εννοούν να επιμένουν ποιητικά.

• Δεν μπορούν να βρουν το κλειδί και γι’ αυτό φτιάχνουν αντικλείδια, γράφουν δηλαδή ποιήματα, μήπως και μπορέσουν να προσεγγίσουν για λίγο την ουσία ή την αλήθεια της ποίησης.

• Τα αντικλείδια, ήτοι τα ποιήματα που γράφονται με ζέση, με πνοή και με ευαισθησία, είναι πολλά και μεθερμηνεύουν τον διακαή πόθο της ανθρώπινης ψυχής μαζί και του νου να ομιλήσουν τη γλώσσα της αυθεντικής ποίησης.

• Το κλειδί όμως της ποίησης ως τέτοιας είναι ένα και μοναδικό· δεν μπορεί να αντικατασταθεί από τα διάφορα αντικλείδια.

• Η ανθρώπινη προσπάθεια βέβαια συνεχίζεται, δεν σταματά ούτε κατ’ ελάχιστο, ακόμη και όταν συναισθάνεται ή συνειδητοποιεί, κατά την εξέλιξη της ποιητικής πράξης, ότι η πόρτα της ποίησης είναι ερμητικά, οριστικά κλειστή.

• Ιδού το κορυφαίο δράμα, το αίνιγμα της ποιητικής μας συνθήκης!

• Όσο ο άνθρωπος-ποιητής [και ποιητής-άνθρωπος] πιστεύει ότι πλησιάζει την ποιητική αλήθεια, τόσο ετούτη αποσύρεται.

• Τον σαγηνεύει, τον εμπνέει, τον προδιαθέτει να εκφραστεί ποιητικά, αλλά όταν ό ίδιος αφοσιώνεται σ’ αυτήν και εισδύει στο βάθος της, η ίδια δεν είναι εκεί, απομακρύνεται από κοντά του, περισυλλέγεται στην αλήθεια της, γίνεται παρούσα-απούσα.

• Παρούσα με τη μορφή των ποιημάτων, αλλά απούσα με το διαιώνιο και γι’ αυτό απρόσιτο για τον δημιουργό-ποιητή βάθος της.

Στ. 14-18:

• Η παρουσία της ποίησης με τη μορφή των πολλών, των απειράριθμων ποιημάτων μέσα στο χρόνο δεν είναι κάτι το περιφρονητέο. Αξίζει να τιμάται, να ανατιμάται, όχι όμως και να υπερτιμάται.

• Να ανατιμάται, γιατί καθιδρύει την αλήθεια του ανθρώπου ως δημιουργού-ποιητή, αγγέλλει τον αγώνα του για τη διάνοιξη της πύλης της ποίησης, προπαρασκευάζει τις ποιητικές συνθήκες που θεμελιώνουν την ευαισθησία, την αισθητικότητα, την πνευματική του διαύγεια.

• Να μην υπερτιμάται, γιατί τα ποιήματα, μαζί και η ποιητική διάθεση και έξαρση, δεν μας οδηγούν υποχρεωτικά στο ύψος της ποίησης.

• Η ποιητική ιδέα δεν εξαντλείται με την τρέχουσα ποιητική πράξη.

• Η τελευταία τούτη δεν είναι δευτερεύουσα πράξη, αλλά πρωταρχική εκδήλωση του ποιητικού Είναι των ανθρώπων.

• Καθότι τέτοια, στοιχειοθετεί τον αποκαλυπτικό λόγο της ποίησης.

• Είναι αποκαλυπτικός, γιατί με την εργώδη ποιητική ανέλιξη μας λέγει πως η ποίηση δεν είναι ένα απλό φαινόμενο του πολιτισμού και της κουλτούρας μας, δεν συνιστά έναν εφήμερο και περαστικό ενθουσιασμό, δεν εκφράζει απλώς ψυχικά βιώματα αλλά θεμελιώνει την ίδια την ουσία του ανθρώπου.

• Ως θεμελιωτική δύναμη είναι ανεξάντλητη πηγή ποιητικών δημιουργημάτων, μας παρέχει έτσι την οίκηση του ποιητικού χώρου και συναφώς μας καλεί να εμβιώνουμε την ιερότητά του.

• Ο τελευταίος στίχος (στ. 18) ολοκληρώνει τον κύκλο της ποιητικής εκμύθευσης του κόσμου και επιβεβαιώνει ότι η σχέση μας με την ποίηση παραμένει μια γοητευτική, αλλά και επώδυνη περιπέτεια ζωής.

• Συμπερασματικά: η ποίηση και η τέχνη γενικότερα συνιστούν μια πόρτα ανοικτή για τον ποιητή και τον καλλιτέχνη:

• Είναι μια αστείρευτη πηγή καλλιτεχνικο-ποιητικών επιτευγμάτων, η οποία επιτρέπει στους δημιουργούς να απολαμβάνουν κάποια από αυτά τα επιτεύγματα.

• Συγχρόνως όμως είναι και κλειστή, με το νόημα ότι δεν εξαντλείται με το [ή στο] ένα ή το άλλο ποιητικό και καλλιτεχνικό αγαθό, αλλά είναι παρούσα ως πρόκληση για βαθύτερες και καλύτερες εκάστοτε ποιητικές-καλλιτεχνικές δημιουργίες.

• Να λοιπόν γιατί το κάθε ποίημα δεν ταυτίζεται με την ποίηση. Το πρώτο σηματοδοτεί την ατέρμονη προσπάθεια των ποιητών, γενικότερα των δημιουργών, να εισχωρήσουν για λίγο στην οντολογική τους πηγή, που είναι η ποίηση.

3. Στοιχεία μορφής

• Η ποιητική αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο και με την αίσθηση ότι ο αφηγητής γνωρίζει τη βαθύτερη ποιητική αλήθεια της και τον διαρκή αγώνα προσέγγισής της.

• Ο ίδιος ο αφηγητής είναι ένας από τους πολλούς ποιητές που προσπαθούν να κινηθούν στη γειτονιά της αληθινής ποίησης.

• Ο λόγος του αφηγητή δεν στοχεύει στη μετάδοση συναισθηματικών φορτίσεων, αλλά εκθέτει με τρόπο στοχαστικής διάθεσης συγκεκριμένες απόψεις για την ουσία της ποίησης.

• Η όλη αφήγηση έχει αλληγορικό χαρακτήρα και στηρίζεται στην τεχνική των αντιθέσεων ή αντιφάσεων.

• Τα αντίθετα συνυπάρχουν και ισορροπούν στη γραμμή μετάδοσης νοήματος του ενός προς το άλλο και αντίστροφα.

• Παρατηρείται μια συνεχής κίνηση της ποιητικής αφήγησης από το γνωστό στο άγνωστο, από το ανοικτό στο κλειστό, από το κατανοητό στο ακατανόητο.

• Το ποίημα μοιάζει με παραμύθι, κύρια γνωρίσματα του οποίου είναι το μυστηριώδες περιεχόμενο, το μυθολογικό, το φαντασιακό ή και μαγικό.

• Στα σχήματα λόγου δεσπόζει αυτό του κύκλου, των επαναλήψεων και των μεταφορών.

• Η αισθητική λειτουργία του ποιητικού λόγου στηρίζεται στις κύριες προτάσεις, οι οποίες αποτυπώνουν αυτοτελή και ολοκληρωμένα νοήματα.

• Η ψυχογραφία του ποιητικού υποκειμένου συγκροτείται με βάση τα εξής στοιχεία:

- Το εν λόγω υποκείμενο προβάλλει μια καθολική γνώση του χώρου, του χρόνου και του κόσμου.

- Συμμετέχει ψυχικά στην εναγώνια επιδίωξη των ανθρώπων-δημιουργών – ποιητών να προσπελάσουν το μαγικό κόσμο της ποίησης.

Δημήτριος Τζωρτζόπουλος, Δρ. Φιλοσοφίας, Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ02

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Το πρώτο σκαλί

Εις τον Θεόκριτο παραπονιούνταν
μιά μέρα ο νέος ποιητής Ευμένης·
«Τώρα δυό χρόνια πέρασαν που γράφω
κ' ένα ειδύλιο έκαμα μονάχα.
Το μόνον άρτιόν μου έργον είναι.
Αλλοίμονον, είν' υψηλή το βλέπω,
πολύ υψηλή της Ποιήσεως η σκάλα·
και απ' το σκαλί το πρώτο εδώ που είμαι
ποτέ δεν θ' αναιβώ ο δυστυχισμένος».
Είπ' ο Θεόκριτος· «Αυτά τα λόγια
ανάρμοστα και βλασφημίες είναι.
Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει
νάσαι υπερήφανος κ' ευτυχισμένος.
Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα.
Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο
πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει.
Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο
πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι
πολίτης εις των ιδεών την πόλι.
Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι
και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.
Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας
που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.
Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα».


Κωνσταντίνος Π. Καβάφης