Νεοελληνική Λογοτεχνία Θεωρητικής Κατεύθυνσης: μικρό υπόμνημα βασικών γνωρισμάτων των ανθολογούμενων ποιητών

1) Γιώργης Παυλόπουλος, «Τα Αντικλείδια» (http://dimichri65.blogspot.gr/2013/11/blog-post_8576.html)

Ανήκει στην Α' μεταπολεμική γενιά ποιητών και μάλιστα συνειδητά, καθώς τονίζει ότι πρόκειται για τη «γενιά που την αποδεκάτισαν στον πόλεμο, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο». Θεωρείται από τους κύριους εκπροσώπους της γενιάς αυτής, καθώς έχει έντονα επηρεαστεί από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και την Αντίσταση, τον Εμφύλιο, την ψυχροπολεμική μετεμφυλιακή περίοδο. Ο ίδιος βέβαια δεν επικεντρώνεται αποκλειστικά στις ιστορικές και κοινωνικές εμπειρίες και το προσωπικό του βίωμα, αλλά έχει και υπαρξιακές και ηθικές προεκτάσεις και εντάσσει μέσα του και την ευαισθησία του ποιητή σχετικά με τον ρόλο και την ουσία της ποίησης.

1. Αξιοποιεί τον μύθο, τη φαντασία, το όνειρο (παραμυθικό στοιχείο): το ποίημα πρόκειται  για έναν ποιητικό μύθο, καθώς το περιεχόμενό του έχει μαγικά στοιχεία (μια πόρτα ανοιχτή που κρύβει θησαυρούς, όμως κλείνει για όσους προσπαθούν να μπουν και να δουν στο βάθος˙ ψάχνουν για το κλειδί και αφού δεν το βρίσκουν φτιάχνουν αντικλείδια όμως και πάλι δεν ανοίγει). Το επιμύθιο είναι ότι όσα από τα ποιήματα έχουν γραφτεί από καταβολής κόσμου είναι οι απόπειρες για την είσοδο στον κόσμο της ποίησης που όμως καταλήγει σε έναν ατελείωτο κύκλο
2. Πρωτεύοντα ρόλο (στη δεύτερη περίοδο της ποίησής του) έχουν τα ποιήματα για την ποίηση (η εναγώνια προσπάθεια του ποιητή να προσεγγίσει τη βαθύτερη ουσία της ποίησης, προσπάθεια όμως που πέφτει στο κενό).
3. Γλωσσική απλότητα και σαφήνεια (κύριες προτάσεις, λιτός λόγος, πεζολογικός τόνος, καθημερινό λεξιλόγιο, κουβεντιαστό ύφος).
4. Συμβολιστική ποιητική γραφή (αλληγορική αφήγηση που στηρίζεται στην τεχνική των αντιθέσεων ή αντιφάσεων).
5. Νεοτερική ποιητική γραφή (ελεύθερος στίχος, τολμηρές μεταφορές, στοιχείο παραλόγου).
6. Σκηνοθετική δράση.
7. Έντονες επιδράσεις από την καβαφική ποίηση:

ως προς το περιεχόμενο:

1. οι δραματικές και ατελέσφορες προσπάθειες
2. η υψηλή ευθύνη απέναντι στην τέχνη της Ποίησης
3. η ματαιοπονία
4. το «χάλασμα» της ζωής

ως προς τη μορφή:

                              i.            ο διδακτικός τόνος

                             ii.            η πεζολογία

                           iii.            η υπαινικτική μορφή

                           iv.            η χρήση της «καβαφικής ειρωνείας»

                            v.            το καβαφικό λεκτικό: («τη ζωή τους χαλάνε», «να ιδούν»).

2) Κική Δημουλά, «Σημείο Αναγνωρίσεως»

Η Δημουλά ανήκει στη Β΄ μεταπολεμική γενιά  και η ποίησή της συγκεντρώνει μερικά από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης αυτής της γενιάς, τόσο σε γλωσσικό όσο και σε θεματικό επίπεδο: ο έρωτας, η εσωστρέφεια κι ο υπαρξιακός προβληματισμός ντύνονται με ένα λόγο λιτό, καθημερινό και επικαιρικό.

1. Αφόρμηση: το απλό, το καθημερινό, ένα ασήμαντο ερέθισμα («πολλαπλασιαστική ευαισθησία»: κατορθώνει, αφορμώμενη από τα πιο ασήμαντα ερεθίσματα, να προκαλεί τη γέννηση του ποιήματος και να το αναπτύσσει με μια δημιουργική προσθετική ικανότητα): το γλυπτό «Η Βόρειος Ήπειρος» του Κωνσταντίνου Σεφερλή, και του προσδίδει μια διαφορετική ερμηνεία, εμπλουτίζοντας έτσι τους αρχικούς συμβολισμούς του. Το σύμβολο της αιχμάλωτης πατρίδας γίνεται αίφνης ένα πανεθνικό σύμβολο για τη θέση των γυναικών που βιώνουν μια συνεχή και διαχρονική καταπίεση από την κοινωνία.

2. Η χρήση αγαλμάτων-συμβόλων (συχνά γυναικείων ρόλων): η ποιήτρια τα αντιμετωπίζει ως αφορμές για προβληματισμό ή νοσταλγία

3. Η αλλοτριωτική καθημερινότητα της γυναίκας

4. Πικρή ειρωνεία, πικρόχολη διάθεση (κοσμογονία μαρμάρων, ελευθερίες και ισότητες, καλή σοδειά ακινησίας)

5. Η προβολή του αστικού χώρου ως σταθερή αναφορά (στολίζεις κάποιο πάρκο)

6. Αποφθεγματικός τρόπος διατύπωσης (οι δύο τελευταίοι στίχοι)

7. Το προσωπικό ιδίωμα της Δημουλά (λεκτικά παιχνίδια, απροσδόκητες συζεύξεις λέξεων, αμφισημίες, εναλλαγή κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας, απουσία ρήματος)

8. Μονολεκτικοί στίχοι ( αιχμάλωτη)

9. Διαλεκτική ανάπτυξη του ποιήματος, που ξεκινά από το συγκεκριμένο, το υλικό για να καταλήξει στο αφηρημένο, στο εσωτερικό.

10. Αυστηρή οργάνωση του ποιήματος και προοδευτική ανέλιξή του.

11. Λυρική αφαίρεση (συμφύρει τον εξωτερικό κόσμο με τον εσωτερικό, αποτυπώνοντας τις πιο λεπτές αποχρώσεις): Η αιχμαλωσία της γυναίκας γίνεται πιο παραστατικά αισθητή, όχι μέσα από τα σημαντικά που στερείται, αλλά από την καίρια διαπίστωση πως δεν της είναι επιτρεπτό να απολαύσει ακόμη και τις πιο μικρές χαρές της ζωής (Δεν μπορείς ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου, ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα. Δεμένα είναι τα χέρια σου).

12. Αμφισημία («Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: αιχμάλωτη», στο σημείο αυτό, ο γλύπτης, μπορεί να γίνει αντιληπτός είτε ως ο πραγματικός γλύπτης που έφτιαξε το συγκεκριμένο άγαλμα είτε ως η κοινωνία-διαμορφωτής που έχει καταστήσει τις γυναίκες αιχμάλωτες. Επειδή όλο το ποίημα διατρέχεται από τη διττή πρόσληψη της γυναίκας με τα δεμένα χέρια ως άγαλμα αλλά και ως διαχρονικό σύμβολο των γυναικών, πολλά σημεία του ποιήματος μπορούν να διαβάζονται είτε ως αναφορές στο άγαλμα είτε ως αναφορές στη μοίρα των γυναικών).

13. Η μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο: Παρατηρούμε την κίνηση της ποιήτριας από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο σε σημεία όπως είναι η αναφορά της στους πιθανούς αγώνες για ελευθερία και ισότητα των αγαλμάτων (δηλαδή των γυναικών), οι οποίοι συγκρίνονται με τους αντίστοιχους αγώνες που θα μπορούσαν να κάνουν οι δούλοι (συγκεκριμένο), οι νεκροί (αφηρημένο) και το αίσθημά μας (αφηρημένο). 
14. Χρήση τίτλων που λειτουργούν προϊδεαστικά (ο τίτλος του ποιήματος καθώς και ο υπότιτλός του παραπέμπουν στην «αναγνώριση» των ομηρικών επών και των δημοτικών τραγουδιών. Συγκεκριμένα εστιάζουν στην ένδειξη με την οποία κάτι ή κάποιος μπορεί να αναγνωριστεί).

3) Μίλτος Σαχτούρης, "Ο Ελεγκτής"

Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στην Α΄ μεταπολεμική γενιά ποιητών που απεικονίζουν στο έργο τους τις τραυματικές εμπειρίες του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Εντάσσεται στην τάση των νεοϋπερρεαλιστών οι οποίοι έμειναν ανεπηρέαστοι από τις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους. Η ποίησή του  είναι υπαινικτική και αντικατοπτρίζει υποκειμενικά τον κόσμο. Τα «υλικά» του δεν είναι ακριβώς σύμβολα που αισθητοποιούν καταστάσεις, αλλά απλά, καθημερινά πράγματα που αποκαλύπτουν την εφιαλτική πλευρά της πραγματικότητας.

• Ρεαλισμός: αφόρμηση από την πραγματικότητα που ζει ο ποιητής (αίμα και χιόνι/ σπασμένα φτερά). Τα θέματά του είναι εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή αλλά και από την Κατοχή και τα δύσκολα χρόνια του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής Ελλάδας.

• Υπερρεαλισμός: εξωπραγματικές εικόνες, απρόοπτο, έκπληξη, συνύπαρξη εξωλογικού και πραγματικού κόσμου / Απουσία στίξης / Συνειρμικές παρομοιώσεις.

• Εξπρεσιονισμός:  έκφραση της προσωπικής του φρίκης με έντονες εικόνες, δυνατά χρώματα και εκφραστικές παραμορφώσεις.

• Το ποίημα ένας ζωγραφικός πίνακας: τρεις εκφραστικές εικόνες / Χρωματικές εναλλαγές (ο κήπος – το κόκκινο αίμα – το άσπρο χιόνι – ο γαλάζιος ουρανός – τα χρυσά άστρα).

• Η σταθερή δομή του ποιήματός του, που αποτελείται από μια ιστορία – «μήνυμα», τη «σκηνική» διάρθρωση και την «ιδεοπλαστική» εικόνα.

• Αντιποιητικές λέξεις- καθημερινό λεξιλόγιο: σφίγγω σχοινιά/ κληρονόμος/ μπαξές

• Ελλειπτικότητα - λιτό λεξιλόγιο: γλωσσική απλότητα. Κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Έτσι ο λόγος του παραμένει μεστός, ουσιαστικός , χωρίς στολίδια, διακρίνεται από πυκνότητα και βάθος.

• Αυτοαναφορικότητα: το ποίημα ασχολείται με το χρέος του ποιητή σε δύσκολους καιρούς.

• Ύπαρξη συμβόλων: ο ουρανός, τα αστέρια, τα σπασμένα φτερά, το πουλί.

• Το έναρθρο ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος.

• Το παράλογο που δίνεται με τα ακόλουθα μέσα:

·         παραμορφωτικά έγχρωμα σχήματα (ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός)

·     αμφίδρομη κίνηση με αναιρετικό χαρακτήρα (ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός/ και λίγο χιόνι )

·  ασύμβατη συνύπαρξη λέξεων που αναιρούν κάθε λογική λεκτική αναμονή (κληρονόμος πουλιών)

·   αφύσικοι μετασχηματισμοί που  ανατρέπουν ακόμη και τη συμπαντική τάξη (έσφιξα τα σχοινιά μου/ πρέπει και πάλι να ελέγξω τ΄ αστέρια)

·         εφιαλτική συνύπαρξη παιδικής αθωότητας με σκηνές φρίκης.

4) Κ.Π. Καβάφης, «Μελαγχολία…» και «Δαρείος»

(i) Δαρείος

• Πεζολογία (π.χ. στ.1-8)
• Λεκτική λιτότητα (π.χ. στ.12, 14, 21)
• Ρεαλισμός (π.χ. στις αντιδράσεις του Φερνάζη)
• Συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων (του Δαρείου, του Μιθριδάτη)
• Ακριβολογία (π.χ. στ.16, 21, 29)
• «Αντιλυρική» γλώσσα (π.χ. στ.11, 29)
• Σκόπιμες επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων (π.χ. οι στ.5-6, 9, 19, 25 επαναλαμβάνονται αντίστοιχα: 17-18, 27, 20, 26).
• Χρήση παρενθέσεων (στ. 4-7) 
• Ειρωνεία (λεκτική και δραματική)
• Τεχνική των ανατροπών (αριστοτελική «περιπέτεια»)
• Θεατρικότητα (Το ποίημα έχει θεατρική δράση και πλοκή. Αναφέρεται σε συγκεκριμένες εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις ενός ήρωα. Ο ποιητής παρεμβάλλει ρητορικές ερωτήσεις και εσωτερικό μονόλογο. Υπάρχει συνεχής εναλλαγή τριτοπρόσωπης και πρωτοπρόσωπης αφήγησης).
• Προσεγμένη στίξη. 
• Αποστασιοποίηση (χρήση της ιστορίας, επινοημένων προσώπων και ειρωνείας, εναλλαγή αφηγηματικών φωνών, αμφισημία). 

(ii) Μελαγχολία…

α) Πεζολογία: συμβάλλει στον έλεγχο της συναισθηματικής έκρηξης. Οι πεζές εκφράσεις του καθημερινού λόγου («που κάπως ξέρεις…», «που κάμνουνε για λίγο…») συγκρατούν το συναίσθημα, ενώ ο διασκελισμός (στ. 1-2) και ο σπασμένος ίαμβος (στ. 2) διασπούν τον ρυθμό και φέρνουν τον λόγο πιο κοντά στην καθημερινή ομιλία. Επίσης, στην πεζολογία συντελούν: οι ανισοσύλλαβοι στίχοι, οι ανισόστιχες στροφές και η απουσία ομοιοκαταληξίας.

β) Ιδιότυπη γλώσσα: δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας («εγκαρτέρησι», «Εις σε»,  «νάρκης του άλγους δοκιμές…») και ιδιωματισμούς ("κάμνουνε"). Κύριο  χαρακτηριστικό της γλώσσας: η επιγραμματικότητα και η ακριβολογία. Στο λεξιλόγιο κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα που βρίσκονται σε ενεστώτα υπογραμμίζοντας έτσι την αίσθηση του πόνου. Την ένταση υπογραμμίζει και το μοναδικό επίθετο («φρικτό»), ενώ λειτουργικό ρόλο έχουν και οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί («κάπως», «για λίγο»).

γ) Χρήση συμβόλων: το μαχαίρι συμβολίζει τον χρόνο, ο οποίος καθώς περνά από τον ποιητή, του αφήνει τα σημάδια του. Ως σύμβολα λειτουργούν και οι λέξεις: φάρμακα και πληγή.

δ) Χρήση προσωπείων: ο επινοημένος ποιητής Ιάσων Κλεάνδρου.

5) Διονύσιος Σολωμός, «Ο Κρητικός»

Εξωτερικά-Μορφικά γνωρίσματα:

         i.            Η αποσπασματικότητα

        ii.            Η προσήλωση στη δημοτική γλώσσα

      iii.            Ο λυρισμός (εξωτερίκευση συναισθημάτων, πλούτος εικόνων και σχημάτων λόγου)

      iv.            Επιδράσεις δημοτικού τραγουδιού.

Εσωτερικά-Θεματικά γνωρίσματα:

         i.            Ενορατικές εμπειρίες και αποκαλυπτικό στοιχείο

        ii.            Η λατρεία της φύσης

      iii.            Η πατριδολατρία

      iv.            Ο εξιδανικευμένος έρωτας και το θέμα της αγνότητας

       v.            Το θρησκευτικό στοιχείο

Οι ρομαντικές επιρροές:

         i.            το φανταστικό στοιχείο

        ii.            κυριαρχία του συναισθήματος

      iii.            μυστηριακό και οραματικό στοιχείο

      iv.            εξιδανικευμένος έρωτας

       v.             προσωπική εμπειρία της φύσης

      vi.            ηρωισμός και επαναστατικότητα

    vii.            υποβλητική σκηνογραφία.