Ο προφητικός Όργουελ, το «1984» και η Νέα Γλώσσα

Πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του Άγγλου συγγραφέα, όλο και περισσότερο ακούμε να γίνεται αναφορά σε κάποιο αφεντικό ονόματι «Μεγάλος Αδελφός». Όπως επίσης δεν έχουν σταματήσει οι προσπάθειες να περιοριστεί η ελεύθερη έκφραση, να ισχύσει αυστηρά η αρχή της ήσσονος προσπάθειας στο λόγο. Πέρασε μισός αιώνας αφότου πέθανε σε ηλικία μόλις 47 ετών ο Τζορτζ Οργουελ, ο Άγγλος συγγραφέας του «Ψυχρού Πολέμου» (ο όρος αποδίδεται στον ίδιο), γνωστότερος από τη «Φάρμα των ζώων» και το «1984», που εκδόθηκε το 1949, έναν χρόνο προτού πεθάνει.

Σήμερα όλο και περισσότερο ακούμε να γίνεται αναφορά σε κάποιο αφεντικό ονόματι «Μεγάλος Αδελφός» (Big Brother ή ΒΒ) που στο «1984» αποτελεί έναν οιονεί αόρατο πλανητάρχη, έναν «δίκης ὀφθαλμόν ὅς τὰ πάνθ' ὁρᾷ» (Big Brother is watching you) και ακόμη έναν διεισδυτικό αναγνώστη της ανθρώπινης σκέψης, ικανό να πατάξει κάθε «έγκλημά» της, thoughtcrime, στην κύησή του. Γιατί στην Ωκεανία ως το 2050, όταν θα καθιερωθεί επισήμως η Newspeak, λέξεις όπως ελευθερία, δημοκρατία και ισότητα θα έχουν τεθεί εξ αντικειμένου εν αχρησία. Αλλά αν ως τότε χρησιμοποιηθούν στο γραπτό και στον προφορικό λόγο είτε παρεισφρήσουν στον ανθρώπινο νου (όπως συμβαίνει στον κεντρικό ήρωα της νουβέλας Γουίνστον Σμιθ) συνιστούν «έγκλημα της σκέψης» που η Thought Police, Αστυνομία της Σκέψης, τιμωρεί αμείλικτα με βασανιστήρια, ακόμη και με θάνατο. Βέβαια κάποιες από αυτές τις λέξεις παραμένουν εφόσον διατηρούν την ουδέτερη υποσημασία τους π.χ., το επίθετο «ελεύθερος» στο: Ο στρατιώτης είναι ελεύθερος υπηρεσίας/ιατρού είναι αθώο και αβλαβές, αλλά το Είμαι ελεύθερος πολίτης θα προκαλούσε την άμεση σύλληψη όποιου τολμούσε να το πει.

Το κυβερνών κόμμα είναι το Ingsoc, English Socialism (και εδώ είναι το πρώτο δείγμα της Newspeak), αφού το πολιτικό σύστημα καλείται οξύμωρα «ολιγαρχικός κολεκτιβισμός». Το «co(n)», «συν, μαζί», του collectivism (που παραπέμπει στον γνήσιο και ανθρωπιστικό ισπανικό κολεκτιβισμό) σε ανάρμοστο γάμο με το «ολιγαρχικός» νοηματοδοτεί ένα μέλλον πλήρους χρεοκοπίας του ανθρώπου ως ατόμου ή πιο ωμά, όπως το έθεσε ο ίδιος ο Όργουελ, «ως ανθρώπου που μια μπότα τού πατάει όλο το πρόσωπο, εσαεί» μεταλλάσσοντάς τον σε ένα «απρόσωπο» ον («unperson»). Στο «1984» περιγράφεται ένα μέλλον ζοφερότερο από οιοδήποτε παρελθόν της ιστορίας και εκφράζονται οι φόβοι του Όργουελ για τη γένεση ενός γραφειοκρατικοποιημένου μονοκομματικού υπερκράτους, με τους πολίτες του ενεργούμενα και ρομποτοποιημένα όντα που λατρεύουν τον ΒΒ και μισούν θανάσιμα τον υπ' αριθμόν 1 εχθρό του Ingsoc Ιμμάνουελ Γκολντστάιν.

Το πιο λαμπρό και φιλόδοξο «πρόγραμμα» της Ωκεανίας είναι η Newspeak, η «γλωσσοκάθαρση», με τη συνακόλουθη κήρυξη πτώχευσης της γλώσσας (και του νου). Ο στόχος της Νέας Γλώσσας είναι να περιοριστούν τα όρια της σκέψης. Να ισχύσει αυστηρά η αρχή της ήσσονος προσπάθειας στο λόγο. Η ιστορία ως ένα τεράστιο παλίμψηστο θα αποξεσθεί επιμελώς, ώστε να απαλειφθεί εντελώς οτιδήποτε επιλήψιμο υπάρχει από την Oldspeak, Παλαιά Γλώσσα, που απάδει προς την ιδεολογία του Ingsoc. Πρόκειται για μια συστηματική αποδόμηση της γλώσσας και μια ήττα της ελεύθερης έκφρασης αλλά, το χειρότερο, μια επιβολή ενός θεσμοποιημένου τρόμου. Κάθε απόπειρα επανάστασης θα είναι ανέφικτη ελλείψει εργαλειακού υλικού να αρθρωθεί σε αντίλογο.

Γνήσιο τέκνο της η Doublethink, η Διπλή Σκέψη, που δεν είναι τίποτε άλλο από το να έχεις ταυτόχρονα δύο «πιστεύω», το ένα εντελώς διαφορετικό από το άλλο, π.χ. α) «η δημοκρατία είναι ανύπαρκτη» και β) «το Ingsoc είναι ο προασπιστής της δημοκρατίας». «Είναι το να ξέρεις και να μην ξέρεις. Το να γνωρίζεις πλήρως μια αλήθεια, ενώ λες προσεκτικά κατασκευασμένα ψεύδη».

Στη νέα γλώσσα οροθετείται ένας λεξικός μινιμαλισμός διά του οποίου μόνο οι λέξεις που εξυπηρετούν τους σκοπούς του κόμματος παραμένουν στο λεξικό, το οποίο εμπλουτίζεται όμως με τεχνολογικούς όρους («σερφάρω», «σκανάρω») αλλά είναι συνήθως συντετμημένες ώστε να μην κατανοούνται. Ακόμη και τα υπουργεία, αφού πρώτα αντωνυμοποιηθούν, έπειτα συντέμνονται, π.χ. το Ministry of War στο «1984» γίνεται Ministry of Peace και συντετμημένο MiniPax. Το υπουργείο Προπαγάνδας γίνεται υπουργείο της Αλήθειας (Mini True). Το υπουργείο Επισιτισμού είναι υπουργείο Αφθονίας (Plenty) και οξύμωρα συντετμημένο ως Mini Plenty. Τα κελιά των φυλακών γίνονται «διαμερίσματα», «chambers», όπως στο royal chambers, ενώ τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας είναι «joycamps», «στρατόπεδα χαράς».

Σε ό,τι αφορά τη γραμματική της Newspeak θα σταθώ σε ένα ενδιαφέρον σημείο. Όλοι λίγο-πολύ ξέρετε ότι ο παρωχημένος χρόνος (past tense) σχηματίζεται κατά κανόνα με την προσθήκη του επιθέματος -ed: walk-ed, open-ed, push-ed κτλ. Υπάρχουν όμως και τα λεγόμενα «ανώμαλα» ρήματα, π.χ. go - went, do - did, think - thought, make - made, hit - hit. Η νέα γραμματική απαιτεί ομοιομορφία κατάληξης: όλα σε -ed, goed, doed, thinked κτλ. Αυτό αποτελεί είδος γλωσσολογικού παλιμπαιδισμού. Από γλωσσολογικές έρευνες που έγιναν προκύπτει ότι τα νήπια κατά την απόκτηση της μητρικής τους γλώσσας σχηματίζουν (υποσυνείδητα) κανόνες με βάση τη μεγάλη πλειονότητα των ρημάτων και βάζουν σε όλα τα ρήματα υπεργενικεύοντας -ed: Dad goed out. Υπάρχουν κι άλλες περιπτώσεις, όπως όλοι οι πληθυντικοί λήγουν σε -s, mans. Η ίδια λέξη μπορεί να καλύπτει σχεδόν όλα τα μέρη του λόγου: από όνομα ως και επίρρημα. Το συρρίκνωμα της γλώσσας σε λεξικογραμματικό επίπεδο αποτελεί αναγκαιότητα λόγω της συρρίκνωσης της σκέψης του πολίτη της Ωκεανίας. Η νηπιοποίηση της γραμματικής υποδηλώνει την επιθυμία του κόμματος για εξουσιαστική μακροβιότητα. Θέλει πολίτες με νοημοσύνη νηπίου για να λειτουργεί ως monitor, ως προστάτης-Μεγάλος Αδελφός.

Τελικά θα επιβληθεί παγκοσμίως η Newspeak; Η απάντηση του γράφοντος είναι όχι, αφού η γλώσσα με τους αμυντικούς μηχανισμούς της δε διατρέχει ποτέ σοβαρό κίνδυνο. Αν όμως η γλώσσα δε διατρέχει σοβαρό κίνδυνο, αυτό δε σημαίνει ότι δεν περνάει κρίσεις. Στις θεωρίες του περί πειθαρχίας ο Φουκό υποστηρίζει ότι η ισχύς και η πειθαρχία είναι πανταχού παρούσες σε δημοκρατίες και σε δικτατορίες. Η γλώσσα ναρκοθετείται από τους εχθρούς τής σκέψης και των ιδεών. Η Newspeak του «1984» μεταμφιέζεται σε λόγο της πολιτικής ορθότητας τώρα.

Είναι ευθύνη του σημερινού πολίτη να σκέπτεται πολύ, για να θωρακιστεί ενάντια σε εκείνους που με την παρασημασιολογία των λέξεων απεργάζονται τον αφανισμό του. «Ανθρωπιστική επέμβαση» με χρήση απεμπλουτισμένου ουρανίου κατά το μάλλον ή ήττον δεν είναι ανθρωπιστική. «Affirmative action», «θετική δράση», αποτελεί μια φράση-παγίδα που είναι εύπεπτο φαγητό για τους ισχυρούς και αρσενικό για τους αδυνάμους. «Δυνάμεις κατοχής» και «ειρηνευτική δύναμη» δεν είναι συνώνυμες φράσεις ποτέ. Newspeak δεν είναι μόνο να αποκαλεί ο Νοριέγκα τον στρατό του «Τάγματα Αξιοπρέπειας» αλλά να ονομάζουν και οι Αμερικανοί την εισβολή τους «Επιχείρηση: Δίκαιη Υπόθεση». Ο αιχμάλωτος πολέμου δεν αναβαπτίζεται σε «κρατούμενο» επειδή ο πόλεμος είναι «ακήρυκτος». Τέλος, ο «ακήρυκτος πόλεμος» αποδίδεται με μνημειώδη κουτοπονηριά τής Newspeak ως «Peacekeeping chores»: οι ΗΠΑ υποβάλλονται στον κόπο της «ειρηνευτικής αγγαρείας» για χάρη μας!

(Αθανάσιος Κακουριώτης, Το ΒΗΜΑ, 21/01/2001)

Θέματα:

Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου (100-120 λέξεις).

Β1. Να γράψετε με δικά σας λόγια: τη θεματική αφορμή του δημοσιεύματος, το θέμα που απασχολεί τον αρθρογράφο και τη θέση του πάνω σ’ αυτό.

Β2. Να σχολιάσετε σε μία δική σας παράγραφο τη σκέψη του Φουκό: «Η γλώσσα ναρκοθετείται από τους εχθρούς τής σκέψης και των ιδεών».

Β3. Με βάση το δημοσίευμα (καλό είναι να διαβάσετε ολόκληρο το τελευταίο κεφάλαιο από το «1984» με τίτλο «Νέα Ομιλία») να συγκεντρώσετε σε έναν κατάλογο όλα τα χαρακτηριστικά της Νέας Ομιλίας και να τα συσχετίσετε με χαρακτηριστικά της γλώσσας των σύγχρονων εξουσιών. Σε ποια συμπεράσματα οδηγείστε;

Β4. Για τις παρακάτω λέξεις να γράψετε ένα συνώνυμο που να ταιριάζει σε ένα καθημερινό επίπεδο ομιλίας:

απάδει, απεργάζονται, παρεισφρήσουν, θωρακιστεί, επιλήψιμο.

Γ. Να διατυπώσετε ελεύθερα τις απόψεις σας για τη σχέση ΓΛΩΣΣΑΣ και ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ, σε ένα κείμενο για την ιστοσελίδα του σχολείου σας με αφορμή το παρακάτω απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Χρόνη Μίσσιου «Χαμογέλα ρε… τι σου ζητάνε;», αφού το συσχετίσετε με το δημοσίευμα που διαβάσατε:

Η γλώσσα, αγαπητέ μου, όπως και το συναίσθημα και οι ευγενικές χειρονομίες είναι τα μόνα που μας απόμειναν, για να ξαναβρούμε τη φαντασία μας, τη δυνατότητα να ξαναονειρευτούμε, τη δυνατότητα της ατομικής μα ελευθερίας και ευθύνης. γι’ αυτό βάλανε και τη γλώσσα στον Προκρούστη και από πολυσήμαντη ανθρώπινη λειτουργία προσπαθούν να τη μετατρέψουν σε απλό παραγωγικό εργαλείο. Μέσα από την απλούστευση σιγά σιγά καταργούν το ζωντανό κυκλοφορικό σύστημα της γλώσσας, όπου οι λέξεις είναι εκδηλώσεις του πνεύματος, το συναισθήματος και της συγκίνησης, δηλαδή λέξεις φορτισμένες με τη μέγιστη ενάργεια και σαφήνεια, και στη θέση τους, τάχα για οικονομία, κατασκευάζουν έτοιμα σχήματα και συνθήματα που απονευρώνουν τη σκέψη, σκοτώνουν τη φαντασία, χαλαρώνουν μέχρι να εξαφανίσουν τη σχέση μεταξύ σκέψης και συναισθήματος, διαλύουν και σκορπούν κάθε ψυχική ένταση. Έτσι, η γλώσσα παύει να είναι έκρηξη, τσακμάκισμα σκέψης και συναισθήματος, παύει να είναι περιπέτεια, παύει να είναι έκφραση του φορέα της, παύει να είναι επικίνδυνη για την εξουσία και το σύστημα. Από ζωντανός οργανισμός και οργασμός, καταντάει ένα τεχνικός κώδικας διαχειριστικής συνεννόησης, αλλά χωρίς «νόηση»… Θαρρείς πως δεν ξέρουνε πως περιορισμός στη γλώσσα σημαίνει περιορισμός στη σκέψη, στη φαντασία, στο συναίσθημα, στην παρόρμηση;

ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ "ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ"