Μικρή εισαγωγή στη "Σονάτα του σεληνόφωτος" του Γ. Ρίτσου

Η ποιητική του Γ. Ρίτσου:

1. Ο υπερρεαλισμός ως αυτόματη καταγραφή του ασυνειδήτου (οι καταδύσεις στο ασυνείδητο), ο ελεύθερος στίχος, η χαλαρή στίξη, η έλλειψη ομοιοκαταληξίας (δείγματα υπερρεαλιστικής γραφής αποτελούν οι στίχοι: 6-9, 23-32, 41-73, 161-181, 186-204). Η υπερρεαλιστική γραφή βοηθά τον ποιητή να καταδυθεί στα άδυτα της ψυχής της νευρωτικής Γυναίκας, ώστε να περιγράψει τις μύχιες παρορμήσεις και ανάγκες της.

2. Η συναισθηματική φόρτιση του λόγου.

3. Το στοχαστικό ύφος (βλ. στίχους 33, 34, 89, 90).

4. Ο διάχυτος λυρισμός

5. Ο συμβολισμός (βλ. τα σύμβολα του ποιήματος)

6. Οι συνεχείς παρεκβάσεις και η πληθωρικότητα του λόγου.

7. Η έμφαση σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης.

8. Οι πολλαπλές απροσδόκητες εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις.

9. Η υποδόρια (=υπόγεια) κοινωνικοπολιτική χροιά που αποκτά ο λόγος (η ζωογόνα δύναμη της πολιτείας, δηλ. της εργατικής τάξης).

Τα κύρια γνωρίσματα της «Τέταρτης Διάστασης»: 17 πολύστιχα ποιήματα, που γράφτηκαν από το 1956 μέχρι το 1975.

1. Η επιθυμία απόκρυψης του ποιητή πίσω από πρόσωπα που παρουσιάζονται σύντομα μ΄ ένα πρόλογο και που στη συνέχεια μιλάνε σ΄ ένα μακρύ μονόλογο. Έτσι, στο εσωτερικό του ποιήματος παρουσιάζονται άπειρες διακυμάνσεις με την απόδοση όλων των αποχρώσεων του ονείρου, του στοχασμού και της ανάμνησης.

2. Το παραπάνω  χαρακτηριστικό αντανακλά άμεσα στην αρχιτεκτονική των ποιημάτων, που είναι σταθερή, μια και όλα σχεδόν είναι σκηνοθετημένα ως εξής:

(α) ξεκινούν με έναν σύντομο πρόλογο – «σκηνική οδηγία» σε πεζό,

(β) συνεχίζονται με ένα μακροσκελή μονόλογο – εξομολόγηση ενός σύγχρονου  ή μυθολογικού προσώπου, όπου συνήθως εκφράζονται πίσω από τα προσωπεία διαφορετικές ή και συχνά αντιφατικές στάσεις του ποιητή,

(γ) στο μονόλογο παρευρίσκεται ως σιωπηλός ακροατής κάποιο βουβό πρόσωπο,

(δ) κλείνουν με έναν επίλογο επίσης σε πεζό λόγο.

3. Το κοινωνικό πρόβλημα δεν προβάλλεται μονοδιάστατα, αλλά συνδυάζεται με το ανθρώπινο, το ατομικό.

4. Η αξιοποίηση του μικρόκοσμου των απλών και ασήμαντων αντικειμένων και σκηνών της καθημερινής ζωής.

5. Η ποικιλία των διαστρωματώσεων του λόγου με την αξιοποίηση στοιχείων από πολλές σχολές (ρομαντισμός, ρεαλισμός, υπερρεαλισμός, συμβολισμός), που δεν επιτρέπει ένταξη σε μια συγκεκριμένη σχολή.

7. Η θεατρικότητα (οι σκηνοθετικές οδηγίες του προλόγου και του επιλόγου, ο ελεύθερος στίχος, το χαμηλόφωνο και κουβεντιαστό ύφος).

8. Η έλλειψη (εξωτερικής) δράσης: ενδοσκόπηση και ανάμνηση πράξεων, γεγονότων, καταστάσεων.

9. Η κοινή θεματολογία: οι αναζητήσεις του ποιητή πάνω στα μεγάλα προβλήματα της ζωής: χρόνος/φθορά/μοναξιά/θάνατος/έρωτας/ευτελισμός/το βάσανο των ανεκπλήρωτων προσδοκιών.

Γραμματολογική εξέταση του ποιήματος:

Το ποίημα έχει επικολυρικό χαρακτήρα, εφόσον αποτελεί μια εκτεταμένη αφήγηση γεγονότων, πράξεων και βιωμάτων (εδώ της καθημερινής ζωής, όπως στο διδακτικό έπος), ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την έκφραση έντονων υποκειμενικών αισθημάτων. Παράλληλα, παρουσιάζει αναλογία με τη μουσική σύνθεση, όπως διαπιστώνεται λ.χ. από τη μουσικότητα του στίχου, την επανάληψη του στίχου-επωδού (ρεφρέν), τις διακυμάνσεις του ρυθμού από ενότητα σε ενότητα, το απόσπασμα από την παρτιτούρα του ομώνυμου έργου του Μπετόβεν που παρατίθεται στο τέλος του ποιήματος. Τέλος, το ποίημα δεν εντάσσεται σε συγκεκριμένη σχολή, καθώς αξιοποιεί εμπειρίες πολλών τεχνοτροπιών, κυρίως υπερρεαλιστικών αλλά και ρεαλιστικών, συμβολικών και ρομαντικών.

Η σημαντική του τίτλου του ποιήματος

Τα στοιχεία που συνδέουν το περιεχόμενο του ποιήματος με τον τίτλο του είναι:

1. Η σονάτα είναι μουσική σύνθεση για ένα ή δύο όργανα^. στο ποίημα υπάρχουν δύο πρόσωπα, από τα οποία το ένα βουβό.

2. Είναι γνωστή ως «μουσική δωματίου»^. το σκηνικό του ποιήματος αφορά τον εσωτερικό χώρο ενός σπιτιού, ειδικά ένα δωμάτιό του.

3. Ο χρόνος του ποιήματος συμπίπτει με την εκτέλεση του πρώτου μέρους της σονάτας του Μπετόβεν, που ακούγεται από το ραδιόφωνο. Εξάλλου, ο ζωηρός ρυθμός (= allegro) του πρώτου μέρους μιας σονάτας θυμίζει τη ζωηρή κίνηση από συνειρμό σε συνειρμό και από μοτίβο σε μοτίβο.

4. Τέλος, το σεληνόφως του τίτλου παραπέμπει στο κεντρικό σύμβολο του ποιήματος, στη μαγνητική έλξη που ασκεί το φεγγάρι πάνω στη Γυναίκα με τα Μαύρα, προκαλώντας έτσι την εξομολόγησή της, και στην αποκαλυπτική δύναμη του φεγγαρόφωτου.

Η σημαντική του τίτλου της συλλογής

Τα στοιχεία που συνδέουν το περιεχόμενο του ποιήματος με τον τίτλο της συλλογής «Τέταρτη Διάσταση» είναι:

1. Η τέταρτη διάσταση είναι στη θεωρία της σχετικότητας και στα μαθηματικά ο ΧΡΟΝΟΣ. Ειδικότερα, στη θεωρία της σχετικότητας ο χώρος και ο χρόνος δεν αποτελούν δύο ανεξάρτητα μεγέθη αλλά ένα. Αυτό σημαίνει ότι οι αλλαγές στο χώρο επηρεάζουν την αντίληψη του χρόνου και το αντίστροφο και ότι οι αλλαγές στην αντίληψη των διαστάσεων των πραγμάτων εξαρτώνται από την κινητική κατάσταση του παρατηρητή. Στο ποίημα η κίνηση του φεγγαριού μεταβάλλει την αντίληψη για τα πράγματα (εσωτερικός – εξωτερικός χώρος), ενώ το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την κίνηση – αντίδραση του Νέου. Αντίθετα, η Γυναίκα συνδυάζει κίνηση εσωτερική – και μάλιστα ιλιγγιώδους ταχύτητας – με ακινησία εξωτερική, ενώ ο αφηγητής – παρατηρητής παραμένει σταθερός σε κάποιο σημείο. Τέλος, κίνηση, άρα αλλαγή, δηλώνεται και με τη μουσική που ακούγεται από το ραδιόφωνο. Η «Σονάτα του Σεληνόφωτος», λοιπόν, εντασσόμενη στην «Τέταρτη Διάσταση», δηλώνει ακριβώς αυτή την ταλάντωση μεταξύ κίνησης και ακινησίας, τις αλλαγές δηλ. στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων: ο Νέος κινείται, φεύγει, χωρίς όμως να αλλάξει εσωτερικά^. η Γυναίκα μένει, αλλά αλλάζει εσωτερικά μετά την εξομολόγησή της (η μεταμέλειά της στον επίλογο παίρνει άλλο νόημα)^. και ο αφηγητής παρατηρείς σταθερά αυτές τις αλλαγές στην εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο.

2. Τέταρτη διάσταση είναι η – με ενορατικές διαδικασίες – αποδέσμευση των πραγμάτων από τις τρεις διαστάσεις που τα καθορίζουν.

3. Τέταρτη διάσταση είναι η ίδια η ΠΟΙΗΣΗ: στόχος του ποιητή είναι να θέσει από την αρχή ακέραιο το πρόβλημα της τέχνης, δηλ. ολόκληρης της ζωής και της δημιουργίας, όπως και το πρόβλημα της θέσης και της ευθύνης του καλλιτέχνη μέσα στον κόσμο.

Το λάιτ μοτίφ (επωδός/ρεφρέν) του ποιήματος «Άφησέ με νάρθω μαζί σου»: έπειτα από κάθε περιγραφή οριακού αδιεξόδου δηλώνει την ανάγκη της Γυναίκας να αγκιστρωθεί από τη ζωή. Έκφραση ερωτικής περιπάθειας αλλά και υπαρξιακής αγωνίας, η φράση/στίχος εκφέρεται με κάποια εφηβική αιδημοσύνη και με «ηλικιωμένη» διακριτικότητα. Άλλωστε, ολόκληρη η εξομολόγησή της ταλαντεύεται ανάμεσα στη νεανική διάθεση και την απαγορευτική αξιοπρέπεια της ηλικίας της.