Η περιγραφή στο έργο του Παπαδιαμάντη [Η Σκιάθος του Παπαδιαμάντη]

Εισαγωγικά

 Η περιγραφή της φύσης και η ζωγράφιση των ηθών και εθίμων παρουσιάζονται ως δύο ποσοτικά κυρίαρχες προθέσεις του συγγραφέα.

 Ο χώρος αποτελείται από αντικείμενα, ενώ ο λογοτεχνικός χώρος (το κείμενο) από λέξεις που αναφέρονται σε αντικείμενα ή τόπους (Σκιάθος). Η Σκιάθος του Π. που αποδίδει μέσω άλλου κώδικα τη Σκιάθο του Θεού, είναι ένα γλωσσικό παράδειγμα που δημιουργείται κάθε φορά με βάση κάποιο συγκεκριμένο διαθέσιμο λεξιλόγιο. Παρατηρεί ο Καρκαβίτας: «Όμορφη είναι η Σκιάθος του Θεού, μα η Σκιάθος του Παπαδιαμάντη μού φαίνεται ομορφότερη».

 Ο Καβάφης αναφέρει για την περιγραφική δεινότητα του Π. «Με φαίνεται ότι είναι λαμπρά ασκημένος στης περιγραφής την τριπλήν ικανότητα – το ποια πρέπει να λεχθούν, το ποια πρέπει να παραλειφθούν και εις το ποια πρέπει να σταματηθεί η προσοχή».

 Η περιγραφή στον Π. γίνεται αντιληπτή ως συνδυασμός του ρεαλιστικού με ποιητικά στοιχεία, γι’ αυτό και έχει χαρακτηριστεί και ως ρομαντική (λυρική).

Ορισμός της περιγραφής: είναι συγχρόνως γνώση των λέξεων (λεξιλογική ικανότητα του περιγράφοντος), γνώση του κόσμου (εγκυκλοπαιδική ικανότητα) και γνώση των σχημάτων κατάταξης (ταξινομική ικανότητα).

Είδη της περιγραφής

1. περιγραφή-θέαμα: η περιγραφή ως αποτέλεσμα όρασης

 περιγραφές αντικειμένων

 περιγραφές προσώπων

 περιγραφές της φύσης

2. περιγραφή-λόγος: η περιγραφή ως αποτέλεσμα του λόγου

3. περιγραφή-πράξη: η περιγραφή ως αποτέλεσμα της πράξης

Λειτουργία των παπαδιαμαντικών περιγραφών

1. Παρουσιάζονται συχνά ως παρεκβάσεις που ανατρέπουν την ιεραρχία, που θέλει την περιγραφή ancilla narrationis και τη δεδομένη αναλογία, ώστε η περιγραφή να χρησιμοποιείται ως φόντο της δράσης. Οι παπαδιαμαντικές περιγραφές δεν είναι «διακοσμητικές». Δεν περιορίζονται σε έναν επιφανειακό αισθητικό ρόλο, αλλά συχνά έχουν χαρακτήρα συμβολικό.
2.  Η περιγραφή-θέαμα στον Π. δείχνει ανώτερη από τη δράση.
3. Η αφήγηση μοιάζει να αναστέλλεται (επιβράδυνση) και να καθυστερεί, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί συχνά η εντύπωση της στατικότητας, μολονότι η περιγραφή μπορεί να αναπτύξει μια δική της αυτόνομη χρονικότητα.
4. Κατά συνέπεια η περιγραφή-θέαμα δε θεωρείται παύση στο χρόνο της ιστορίας, αλλά μπαίνει στην αφηγηματική ροή. Είναι η περιγραφή-αφήγηση.

Τυπολογία της περιγραφής

Κάθε περιγραφικό σύστημα θεωρείται ένα παιχνίδι ισοδυναμιών ανάμεσα σε μια ονομασία και σε μια ομάδα συναφών λέξεων που προκύπτουν από την ονομασία και διαπλέκονται σε υποτακτικούς ή παρατακτικούς συνδυασμούς:

1. Παντώνυμο: η ονομασία (το αντικείμενο αναφοράς), η οποία μπορεί αναφέρεται άμεσα στην αρχή της περιγραφής ή μπορεί να βγαίνει από την περιγραφική ενότητα ως κοινός παρανομαστής.

2. Ονοματολογία: απορρέει από το παντώνυμο και είναι μια σειρά υποθεμάτων, ένα λεξιλόγιο που τα συστατικά του συνδέονται με το παντώνυμο με σχέση μετωνυμικής συγκαταρίθμησης.

3. Κατηγορήματα: οι ιδιότητες κάθε ονοματολογίας με ποιοτική ή λειτουργική αξία.

Οργάνωση της περιγραφής

1. Ποσότητα: το μήκος μιας περιγραφής. Η ποσότητα δεν εξαρτάται από το αντικείμενο αναφοράς, αλλά από ενδοκειμενικές σκοπιμότητες.

2. Πληρότητα: η διεξοδική ανάπτυξη αυτού που θεωρείται νόρμα της κάθε περιγραφής. Η πληρότητα μιας περιγραφής κρίνεται με βάση κάποια εξωλογοτεχνική νόρμα ή με βάση τα γενικά (λογικά) στοιχεία που χαράσσουν την ιδέα της «μίμησης». Το κυριότερο απ’ αυτά τα στοιχεία είναι η ονοματολογία που συνοδεύεται από μια σειρά κατηγορημάτων που περιγράφουν το αντικείμενο αναφοράς. Με βάση τα κατηγορήματα κυρίωε ναγνωρίζουμε μια περιγραφή και καταλαβαίνουμε σε τι διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη.

3. Ομοιογένεια: το ταξινομικό σύστημα που μπορεί να επηρεάσει είτε το σημαίνον/μορφή (φωνητική ή ρυθμική ομοιογένεια) είτε το σημαινόμενο/περιεχόμενο (μετωνυμική/μεταφορική κατάταξη της ονοματολογίας και/ή των κατηγορημάτων). Ομοιογένεια υπάρχει:

α) Στο επίπεδο της ονοματολογίας εξαιτίας της πραγματικότητας του αντικειμένου αναφοράς.

β) Στο επίπεδο της ταξινόμησης, ώστε να αποδοθεί η εντύπωση της πραγματικότητας.

γ) Στο επίπεδο των κατηγορημάτων εξαιτίας της ιδιαίτερης κάθε φορά σημασίας της περιγραφής.

Επομένως, η επιλογή και ο συνδυασμός των κατηγορημάτων είναι αυτά που παράγουν τις μεταφορικές-μετωνυμικές σχέσεις μέσα στο κείμενο, αυτά που σημασιοδοτούν την περιγραφή. Αναλυτικότερα, η οργάνωση της περιγραφής σχετίζεται αξεδιάλυτα με τις γενικότερες αρχές της συνάρθρωσης του αφηγήματος.