Συστατικά της πεζογραφίας του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

1. (Κριτικός) ρεαλισμός

 Η άντληση του περιεχομένου των διηγημάτων του από την πραγματικότητα την οποία γνώριζε καλά ως αυτόπτης μάρτυρας.

 Η πιστή αναπαράστασή της ύστερα από προσεκτική και εκ του σύνεγγυς παρατήρηση.

 Οι υποθέσεις/σκηνές από τη ζωή του χωριού και της υπαίθρου.

 Οι ήρωές του: ένας λαός από δουλευτάδες και χασομέρηδες με τα ήθη, τα έθιμα, τις δοξασίες και τη θυμοσοφία τους.

 Ξετύλιγμα κοινωνικών θεμάτων και στιγματισμός της ανθρώπινης ασχήμιας.

2. Νατουραλισμός (στο περιεχόμενο)

Εισάγει ως κεντρικούς ήρωες ανθρώπους όχι απλώς κοινούς και καθημερινούς, αλλά τύπους περιθωριακούς, ναυάγια της ζωής στη Σκιάθο ή ναυάγια ηθικά στις αθηναϊκές φτωχογειτονιές. Υπάρχουν διηγήματά του, στα οποία οι ηρωίδες και οι ήρωες λειτουργούν ως δείγματα μιας κοινωνικής παθολογίας του κακού ή αποδεικνύονται αθώα θύματα ενός κενού και αδιάφορου σύμπαντος, όπου ο θάνατος θερίζει αναίτια, νομοτελειακά και ανενόχλητα και γι’ αυτό τραγικά.

3. Ποιητικότητα [είχε ως άνθρωπος το σπάνιο χάρισμα να θεάται τον κόσμο σαν ποιητής και κατόρ-θωσε ως δημιουργός να ενοφθαλμίσει στο ρεαλιστική και νατουραλιστική πεζογραφία του τους τρόπους και τις δυνατότητες της ποίησης.]

α. στις αφηγηματικές τεχνικές

i. Αποδυνάμωση της χρονικότητας των διηγημάτων (μη γραμμική χρονική αλληλουχία), αλλά χρονική κίνηση κυκλική, την οποία ο αναγνώστης βιώνει ως λυτρωτική συναίρεση του παρελθόντος, του παρόντος και του έσχατου μέλλοντος.

ii. Η αναπλήρωση της απουσίας έντονης και φανερής δράσης από τον εσωτερικό μονόλογο: οι ήρωες και οι ηρωίδες του Παπαδιαμάντη, αντί να δρουν, παραδίδονται συχνά στις σκέψεις και τις αναμνήσεις τους, στοχάζονται για το παρόν και το παρελθόν τους, αποκαλύπτοντας αόρατες ψυχικές διεργασίες που διαγράφουν μιαν εσωτερική αλλαγή, αποτέλεσμα της σταδιακής τους συνειδητοποίησης ή αυτογνωσίας.

iii. Τη στατικότητα του διηγήματος ενισχύει και ο τρόπος παρουσίασης του σκηνικού με τις χαρακτηριστικές περιγραφές που αναστέλλουν τη δράση. Είναι λεπτομερειακές και έκδηλα λυρικές. Τα σκιαθίτικα τοπία παρουσιάζονται άλλοτε πανοραμικά, από ένα υψηλότερο ή μακρύτερο σημείο θέασης κι άλλοτε με μεγεθυντική και σχεδόν φωτογραφική εστίαση σε χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Καθετί από τους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους αξιοποιείται για τις εκάστοτε σκηνογραφικές ανάγκες. Η λειτουργία τους δεν περιορίζεται απλώς στη μετάδοση ρεαλιστικών πληροφοριών, sυχνά γίνονται φορείς ιδεών και συναισθημάτων κι επιτελούν οδηγητική για τον αναγνώστη λειτουργία, ώστε να συλλάβει το βαθύτερο νόημα του διηγήματος, ενώ μια εξωτερική εικόνα της φύσης λειτουργεί ρητά ή υπαινικτικά με βάση την ψυχική κατάσταση του ήρωα. Αυτό γίνεται δυνατό κάθε φορά που τόποι, τοπία ή εξωτερικές εικόνες, επειδή περιγράφονται με τρόπο αφαιρετικό ή μεταφορικό που υπογραμμίζει την αναλογία τους με κάτι άλλο, ανάγονται τελικά σε σύμβολα ποιητικά.

β. στη γλώσσα [ποιητική γλώσσα του Συμβολισμού]

i. Η πυκνή μεταφορικότητα: νησίδες παρομοιώσεων και μεταφορών που αφθονούν σε κάθε κείμενο.

ii. Η ρυθμικότητα του πεζού λόγου, που δεν είναι ασφαλώς άσχετη με την εξοικείωση του συγγραφέα με την εκκλησιαστική υμνογραφία και την ψαλτική: επαναλήψεις και συμμετρίες διάφορων γλωσσικών επιπέδων.

γ. στο περιεχόμενο

Στροφή προς την αυτοβιογραφία, που αποτελεί μια καινοτομία του ρομαντισμού. Η ιδέα να γράψει κάποιος τη ζωή του περιστέλλοντας την αξία του ορθολογικού ιδανικού της αντικειμενικής απόστασης, να αφηγηθεί τις προσωπικές εμπειρίες του και να διερευνήσει τα συναισθήματα που εμπλέκονται σε αυτές τις εμπειρίες, αποτελεί μια τάση που χαρακτηρίζει από κοινού το ρομαντισμό αλλά και τη γυναικεία γραφή.