Κική Δημουλά, "Σημείο Αναγνωρίσεως": μια ερμηνευτική ανάγνωση των εκφραστικών μέσων του ποιήματος

Σημείο Αναγνωρίσεως	Εκφραστικά μέσα
1 Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα, 2 εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν.	- α’ πρόσωπο: βιωματικός-εξομολογητικός τόνος (ο αφηγητής ταυτίζεται με το ποιητικό υποκείμενο)· - β’ πρόσωπο: κλίμα οικειότητας, αυθορμητισμού, κατανόησης και ταύτισης με αυτό που εκπροσωπεί το άγαλμα, χαρακτήρας δραματικού μονολόγου. - Η εναλλαγή των προσώπων: ποικιλία, ζωντάνια και δραματικότητα. - Προσωποίηση: σε προσφωνώ: αμεσότητα. - Αντιθέσεις: όλοι σε λένε vs εγώ σε προσφωνώ, άγαλμα vs γυναίκα: αισθητοποιείται η αντίθεση ανάμεσα στην ποιήτρια και στον υπόλοιπο κόσμο ως προς τον τρόπο πρόσληψης, νοητικής επεξεργασίας και ερμηνείας ενός έργου. - Επανάληψη: κατευθείαν: η κατηγορηματική και άμεση πρόσληψη του μηνύματος τόσο για τους άλλους (για τον γλύπτη και το κοινό) ως άγαλμα-άψυχο κατασκεύασμα όσο και για την ποιήτρια ως αλυσοδεμένη γυναίκα-έμψυχη παρουσία. Επίσης, εισάγει τον αποδέκτη του λόγου, δηλ. τη γυναίκα άγαλμα ως σύμβολο της γυναίκας. - Χιαστό: κατευθείαν άγαλμα                γυναίκα κατευθείαν Το χιαστό και η επανάληψη τονίζουν τη διαφορετική ανάγνωση που επιφυλάσσει η ποιήτρια στο άγαλμα. - Συμβολισμός: άγαλμα: εκφράζει με παραστατικό τρόπο την εικόνα της ψυχοσύνθεσης και του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας. Αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού και ως σύμβολο λειτουργεί το πρότυπο (το μοντέλο) του γλύπτη, στο οποίο η ποιήτρια προβάλλει την καταπίεση των γυναικών σε όλες τις εποχές.
3 Στολίζεις κάποιο πάρκο. 4 Από μακριά εξαπατάς. 5 Θαρρεί κανείς πως έχεις ελαφρά ανακαθήσει 6 να θυμηθείς ένα ωραίο όνειρο που είδες, 7 πως παίρνεις φόρα να το ζήσεις. 8 Από κοντά ξεκαθαρίζει το όνειρο: 9 δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου 10 μ’ ένα σκοινί μαρμάρινο 11 κι η στάση σου είναι η θέλησή σου 12 κάτι να σε βοηθήσει να ξεφύγεις 13 την αγωνία του αιχμαλώτου. 14 Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: 15 αιχμάλωτη. 16 Δεν μπορείς 17 ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου, 18 ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα. 19 Δεμένα είναι τα χέρια σου.	- Μεταφορά: στολίζεις κάποιο πάρκο: προβάλλεται – ειρωνικά - η αισθητική όψη του αγάλματος και η διακοσμητική πρόθεση του γλύπτη. - Αντίθεση: από μακριά vs από κοντά (στ. 4 και 8): η δεύτερη οπτική εντύπωση είναι η πραγματική. - Οπτική εικόνα (στ. 5-7): η περιγραφή δίνει την αίσθηση της κίνησης και την εντύπωση πως το άγαλμα κυνηγά κάτι άπιαστο. Ο στ. 5 είναι αντιποιητικός. Η φράση του στ. 7 δίνει την ψευδαίσθηση της κίνησης στο άψυχο άγαλμα και ταυτόχρονα μας παραπέμπει στον αποσυμβολισμό του: δεν πρόκειται για άγαλμα αλλά για γυναίκα. - Εικόνα και συμβολισμός: δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου. - Συμβολισμός και μεταφορά: μ’ ένα σκοινί μαρμάρινο: η σκληρότητα, η μονιμότητα, η παγιωμένη ιστορικά κατάσταση των γυναικών. - Οπτική εικόνα (στ. 11-13): η αγωνία και η ανάγκη της γυναίκας να λυτρωθεί από τα δεσμά της. - Μεταφορά: αγωνία του αιχμαλώτου: η βασική ιδιότητα της γυναίκας, η ο εξανδραποδισμός της. - Συμβολισμός: στο γλύπτη: ο φορέας κοινωνικών στερεοτύπων και συμβάσεων. Ο γλύπτης (και όσοι του παράγγειλαν το άγαλμα), όργανο κι αυτός του κοινωνικού κατεστημένου, παρουσίασε τη γυναίκα υποταγμένη, φτιαγμένη σύμφωνα με τα μέτρα και τις επιθυμίες της ανδροκρατούμενης κοινωνίας, έβαλε περιορισμούς, καθόρισε τους συγκεκριμένους ρόλους, τις απαγορεύσεις, τους ηθικούς κανόνες. - Μεταφορές και συμβολισμοί και λυρικές εικόνες (στ. 17 και 18): η ομορφιά της ζωής και η κοινωνική αρμονία που δεν μπορεί να βιώσει η γυναίκα. - Σχήμα εξ αναλόγου (στ. 18): ενν. να ζυγίσεις στο χέρι σου. - Επανάληψη: αιχμαλώτου, αιχμάλωτη: υπογραμμίζει την έννοια της αιχμαλωσίας της γυναίκας.
20 Και δεν είν’ το μάρμαρο μόνο ο Άργος. 21 Αν κάτι πήγαινε ν’ αλλάξει 22 στην πορεία των μαρμάρων, 23 αν άρχιζαν τ’ αγάλματα αγώνες 24 για ελευθερία και ισότητες, 25 όπως οι δούλοι, 26 οι νεκροί 27 και το αίσθημά μας, 28 εσύ θα πορευόσουνα 29 μες στην κοσμογονία των μαρμάρων 30 με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη.	- Μεταφορά και Συμβολισμός: ο Άργος: η αναγκαστική τήρηση των κοινωνικών τύπων, η επίσημη περιφρούρηση της γυναικείας καταπίεσης. Το μάρμαρο γίνεται ο μυθικός Άργος, που φρουρεί το άγαλμα όπως την κατατρεγμένη Ιώ (σύμβολο της κυνηγημένης γυναίκας). Η μοίρα της αιχμάλωτης γυναίκας συνδέεται με τη μοίρα του μυθικού προσώπου. Αποσαφηνίζεται ότι την αιχμαλωσία δεν τη δημιούργησε μόνο το υλικό που χρησιμοποίησε ο γλύπτης, για να παγιδέψει μέσα σ’αυτό την κίνηση και να εγκλωβίσει την ελευθερία· εκτός από το μάρμαρο υπάρχουν και άλλοι ουσιαστικοί παράγοντες που συντελούν στον περιορισμό των ελευθεριών της γυναίκας. - Υποθετική εικόνα (στ. 21-30): τονίζει την αδιέξοδη κατάσταση της γυναίκας. H υπόθεση του απραγματοποίητου στο μέλλον (όπως εδώ), δείχνει εμφατικά το αδύνατον της απελευθέρωσης της γυναίκας (είναι στην ουσία παραχωρητικές προτάσεις που αναφέρονται στο μέλλον). Είναι μια ισχυρή εκδοχή του θέματος του αδυνάτου, με την έννοια ότι ακόμη κι αν συμβεί το αδύνατον, δεν θα πραγματοποιηθεί το ζητούμενο (ενώ κατά κανόνα στο αδύνατο, το ζητούμενο φέρεται συνδεδεμένο με την εκπλήρωση του ανέφικτου). - Ειρωνεία (στ. 24, η χρήση του πληθ. αριθμού): παραπέμπει στους μάταιους αγώνες που γίνονται συχνά για απελευθέρωση και ισότητα. Έτσι, δικαιολογείται η αναφορά στους αγώνες των δούλων, των νεκρών και των αισθημάτων, οι οποίοι δεν εγγυώνται πάντοτε αίσιο αποτέλεσμα, γιατί οι ρίζες του κακού είναι πολύ βαθύτερες. Η ίδια η ποιήτρια υποσκάπτει με τις λεκτικές και “φωνητικές” επιλογές το επικό, σοβαροφανές ύφος της εναρκτήριας φράσης, "διακωμωδώντας" κατά κάποιο τρόπο τους αγώνες που γίνονται μάταια, για πράγματα που δεν αλλάζουν. - Παρομοίωση (στ. 25-27): δικαίωμα απελευθέρωσης εκτός από τις γυναίκες, έχουν οι δούλοι, οι νεκροί (που θέλουν να απαλλαγούν απ’ όσα τους δένουν με τη ζωή ή τον θάνατο) και τέλος τα αισθήματα τα οποία συχνά καταπνίγονται. Η παραβολική πρόταση – ό,τι κι αν σημαίνει – δείχνει καταστάσεις στις οποίες κάποιοι διεκδικούν την ελευθερία και την εξίσωσή τους από εξωτερικούς δεσμώτες π.χ. οι δούλοι από τους ελεύθερους, οι νεκροί από τους ζωντανούς, ο θάνατος από την λήθη, το αίσθημα από το πρέπει και τη λογική. Το ίδιο και τα αγάλματα λοιπόν: διεκδικούν ελευθερία και ισότητα από τους ανθρώπους και την άπνοη ακίνητη ύλη, δηλαδή από τους πλάστες – δημιουργούς τους, ώστε να αποκτήσουν τη δική τους ζωή και νόημα. Και σε αυτή την περίπτωση όμως τα γυναικεία αγάλματα δεν θα μπορούσαν να αυτονομηθούν, γιατί προφανώς η ρίζα της αιχμαλωσίας τους, της υποδούλωσης και της υποταγής, βρίσκεται στο εσωτερικό του κόσμου τους, στην εσωτερική φυσική διάταξή τους. Αν παραφράσουμε το σύνθημα της Γαλλικής Επανάστασης, η πραγματική επανάσταση της γυναίκας δεν θα αφορά ελευθερίες και ισότητες αλλά τη συναδέλφωση με τον άντρα. Ίσως αυτό να είναι κι ένα έμμεσο σχόλιο: άλλο η απελευθέρωση της γυναίκας κι άλλο η εξίσωση σε όλα και ενάντια στη φύση με τον άντρα. - Ευρηματική σύζευξη λέξεων και μεταφορά: στην κοσμογονία των μαρμάρων: παραπέμπει στις κοσμογονικές αλλαγές που συντελούνται αλλά δεν επηρεάζουν τη θέση της γυναίκας· η νομοθεσία που ευαγγελίζεται την ισότητα των δύο φύλων δεν λύνει τα προβλήματα. - Η τριπλή επανάληψη της λέξης «μάρμαρο». - Η επανάληψη στον στ. 30 του μοτίβου των δεμένων χεριών/και της αιχμαλωσίας.
31 Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα, 32 εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως. 33 Όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε 34 στο μάρμαρο ο γλύπτης 35 κι υπόσχονται οι γοφοί σου 36 ευγονία αγαλμάτων, 37 καλή σοδειά ακινησίας. 38 Για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις 39 όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, 40 σε λέω γυναίκα.	- Επανάληψη των δύο πρώτων στίχων και χιαστό (στ. 31-32): φωτίζουν τον τίτλο του ποιήματος, λειτουργώντας σε συνδυασμό με την αιτιολόγηση των στ. 33-34. - Άρση και θέση (στ. 33: όχι γιατί… - στ. 38: Για τα δεμένα χέρια σου…): αιτιολογούνται οι στ. 31-32. Η ποιήτρια προσφωνεί το άγαλμα γυναίκα, όχι γιατί είναι γυναικείο, αλλά γιατί έχει δεμένα χέρια. - Σχήμα παράλλαξης: η αιτιολόγηση-άρση γίνεται με αιτιολογική πρόταση (στ. 33) και η αιτιολόγηση-θέση με εμπρόθετο προσδιορισμό («Για τα δεμένα χέρια σου…»). - Συμβολισμός και προσωποποίηση: οι γοφοί προβάλλουν τον δεσμευ-τικό ρόλο της μητρότητας. - Απροσδόκητη σύζευξη λέξεων και μεταφορές (στ. 36-37). - Ειρωνεία (στ. 35-37): ο κύκλος της αναπαραγωγής που προσδίδει στη γυναίκα ένα ρόλο κοινωνικής αιχμαλωσίας, εξαιτίας όχι μόνο του φύλου της αλλά και των κοινωνικών συνθηκών που της αναθέτουν κυρίως την κυοφορία, τη γέννηση και την ανατροφή υγιών παιδιών («ευγονία αγαλμάτων») χωρίς να της αναγνωρίζουν το δικαίωμα για πρόοδο και εξέλιξη («καλή σοδειά ακινησίας»). Η ποιήτρια, παρόλο που έχει στόχο να προβάλει την καταπίεση της γυναίκας, με την παρεμβολή αυτών των στίχων σχολιάζει τη συμμετοχή της γυναίκας στη δημιουργία της ζωής. - Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο των δεμένων χεριών (στ. 38): το μόνιμο σημείο αναγνωρίσεως από την ποιήτρια.
41 Σε λέω γυναίκα 42 γιατ’ είσ’ αιχμάλωτη.	- Επανάληψη του ρ. «λέω» για τρίτη φορά: ρήμα επιτελεστικό (όπως και τα «προσφωνώ» και «λένε») που επιδιώκει να μεταβάλει τον συμβολισμό του αγάλματος και να το ταυτίσει με τη διαχρονικά αιχμάλωτη γυναίκα (έμμεση και διακριτική καταγγελία / διαμαρτυρία). - Σχήμα κύκλου: λειτουργεί όμοια με τη ματαιωμένη επανάσταση, περικλείοντας το ποίημα σε έναν αναπόδραστο κύκλο συστροφής γύρω από τον εαυτό του εντείνοντας την αίσθηση της αιχμαλωσίας με την πλήρη νοηματική ταύτιση των λέξεων «γυναίκα» και «αιχμάλωτη». Ο τελευταίος στίχος συνδέεται με τον τίτλο, γιατί υπογραμμίζει το αντικείμενο της αναγνωρίσεως: τα δεμένα χέρια είναι το σημείο με το οποίο αναγνωρίζεται η αιχμαλωσία της γυναίκας.

Γνωρίσματα της ποιητικής της Δημουλά που ανιχνεύονται στο ποίημα

1. Αφόρμηση: το απλό, το καθημερινό, ένα ασήμαντο ερέθισμα («πολλαπλασιαστική ευαισθησία»)

2. Η χρήση αγαλμάτων-συμβόλων (συχνά γυναικείων ρόλων)

3. Η αλλοτριωτική καθημερινότητα της γυναίκας

4. Πικρή ειρωνεία (πικρόχολη διάθεση)

5. Η προβολή του αστικού χώρου ως σταθερή αναφορά

6. Αποφθεγματικός τρόπος διατύπωσης

7. Το προσωπικό ιδίωμα της Δημουλά (λεκτικά παιχνίδια, απροσδόκητες συζεύξεις λέξεων, αμφισημίες, εναλλαγή κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας, απουσία ρήματος)

8. Μονολεκτικοί στίχοι

9. Διαλεκτική ανάπτυξη του ποιήματος, που ξεκινά από το συγκεκριμένο, το υλικό για να καταλήξει στο αφηρημένο, στο εσωτερικό.

10. Αυστηρή οργάνωση του ποιήματος και προοδευτική ανέλιξή του

11. Λυρική αφαίρεση (συμφύρει τον εξωτερικό κόσμο με τον εσωτερικό, αποτυπώνοντας τις πιο λεπτές αποχρώσεις)