Θέματα λογοτεχνίας - γιατί η εικόνα δεν είναι σχήμα λόγου

 Νικήτας Παρίσης (πηγή: ΦΙΛΟΓΝΩΣΙΑ)

Η σύγχυση γύρω από θέματα λογοτεχνικών όρων και εννοιών συνεχίζεται. Η ΚΕΕ (= Κεντρική Επιτροπή Εξετάσεων), με επείγουσα οδηγία προς όλα τα βαθμολογικά κέντρα, διευκρινίζει ότι η εικόνα είναι σχήμα λόγου και επικαλείται, για να πείσει, το Π.Δ. 319/2000. Παραλογισμός στο μέγιστο! Αν είναι δυνατόν θέματα και όροι των λογοτεχνικών κειμένων να ρυθμίζονται με Προεδρικά Διατάγματα!

Να μιλήσουμε όμως σοβαρά. Η εικόνα, ως εκφραστικό μέσο ή, έστω, ως εκφραστικός τρόπος, ανήκει στο είδος της περιγραφής. Κάθε περιγραφή, σύντομη ή εκτενής, απεικονίζει μια πραγματικότητα ή ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο· ακόμη και μια ιδέα, δηλαδή μια νοητή εικόνα. Το πρώτο μας, λοιπόν, συμπέρασμα είναι ότι η εικόνα, σε όποιο είδος και αν ανήκει (= στατική, δυναμική, εξελισσόμενη, μεικτή / οπτική, ακουστική, οσφρητική κλπ.), συνιστά μια μορφή περιγραφής (έκφραση έλεγαν οι παλαιότεροι, ειδικά για τις περιγραφές έργων τέχνης).

Η εικόνα, όμως, ως ένθετη περιγραφική διαδικασία στη νοηματική ροή ενός λογοτεχνικού κειμένου, δε συνιστά σχήμα λόγου. Το γιατί: τα σχήματα λόγου διαχειρίζονται τις λέξεις με ειδικούς και συγκεκριμένους τρόπους:

α)     τροποποιούν τη διάταξη (= τη σειρά) των λέξεων μέσα σε ένα προτασιακό σύνολο (π.χ. το πρωθύστερο: ήπιαν κι έφαγαν)·

β)      παραβιάζουν τη γραμματικο–συντακτική συμφωνία των λέξεων, δηλαδή τη συντακτική λογική μιας πρότασης (π.χ. το σχήμα κατά σύνεση: ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές)·

γ)      συρρικνώνουν ή διαστέλλουν το λεκτικό ανάπτυγμα μιας πρότασης (π.χ. το σχήμα του πλεονασμού: εσύ σώπα και μη μιλάς)·

δ)      τροποποιούν τις σημασίες των λέξεων (π.χ. το σχήμα της μεταφοράς: κατέβαινε ένας βαρύς ουρανός πάνω απ’ τις στέγες των σπιτιών).

Ερώτημα:     η εικόνα, ως εκφραστικό μέσο, ταυτίζεται με καμιά απ’ αυτές τις τέσσερις λειτουργίες; Ανήκει, βέβαια, στα λογοτεχνικά αυτονόητα ότι μια εικόνα μπορεί να περιέχει και κάποιο σχήμα λόγου. Αυτό, όμως, δεν ταυτίζεται με την εικόνα.

Εξάλλου, μια εικόνα, ως περιγραφική διαδικασία, αναστέλλει ή διακόπτει τη ροή του λογοτεχνικού μύθου, ιδιαίτερα όταν είναι κάπως εκτενής. Κανένα όμως σχήμα λόγου δε λειτουργεί ως αναστολή ή διακοπή του μύθου. Ακόμα και οι εκτενείς παρομοιώσεις στον Όμηρο δεν ανακόπτουν τη ροή της δράσης, γιατί αποτελούν αποσαφηνιστικό και συμπληρωματικό σχόλιο στην ίδια τη δράση.

Πού καταλήγουμε; Φυσικά, στο αυτονόητο: η διδασκαλία δηλαδή – και τα περί τη διδασκαλία – είναι πολύ σοβαρή υπόθεση και θα ήταν παράλογο να την αναθέσουμε σε Προεδρικά Διατάγματα.

26 Μαΐου 2013

Ν. Παρίσης