Κριτήριο αξιολόγησης για τη σχέση πολέμου και γλώσσας

[Πεθαίνει και η γλώσσα…]

Πεθαίνει και η γλώσσα µε τον πόλεµο, σκοτώνονται και οι λέξεις. Επειδή, πρώτα αυτό, από τον κόσµο του νοήµατος, που απαρτίστηκε µε τον καιρό και από κοινότητες ανθρώπων που επιδίωξαν την αναγνώριση και τη συνεννόηση, υποβιβαζόµαστε στην αταξία της παραφροσύνης και των καταδολιευµένων σηµασιών, στο χάος της παραχάραξης, των χαλκείων, της προπαγάνδας που ντύνει µε στολή παραλλαγής ακόµη και τις λέξεις. Κι ύστερα, υποχωρούµε στη σιωπή, όσο συνειδητοποιούµε δύο τινά: πρώτον, ότι αυτό που πρέπει να ειπωθεί είναι υπέρογκο και υπέρβαρο και αποκαλύπτει ανήµπορο και µάταιο το λόγο µας και δεύτερον, ότι ακόµη και τα πιο αιχµηρά φωνήεντα, ακόµη και τα ουρλιαχτά που εξέρχονται από σπαραγµένα σωθικά, δεν έχουν όλα ίση ισχύ και αξία, αν έχουν καµία των «δικών µας» τα ουρλιαχτά και τα παράπονα είναι ακουστά και δικαιωµένα. Των άλλων, είτε αδιαφορούµε γι’ αυτούς είτε τους απεχθανόµαστε και τους εχθρευόμαστε, δεν αξίζουν, δεν πονούν, δε µατώνουν τη συνείδησή µας. Το πρώτο που σφαγιάζει ο πόλεµος είναι ο λόγος εκείνος που, µνήµων της ιστορίας, έχει βαθιά µέσα του το αίτηµα της αντικειµενικότητας. ( ... )

Πεθαίνουν οι λέξεις σηµαίνει ότι πεθαίνει η σκέψη, εφόσον άρχει ο παραλογισµός, οι θεµελιωτές του οποίου υποστηρίζουν αίφνης, µε αδυσώπητη ειρωνεία, ότι ο αφανισµός δέκα ή είκοσι ή τριάντα ανθρώπων, άµαχων, απροετοίµαστων ανθρώπων, άλλο δεν είναι παρά «έµµεση απώλεια» ή «συµπληρωµατική ζηµιά» ή «στατιστικό λάθος» ή ανούσιες «συνέπειες κάποιου τεχνικού προβλήµατος». Το ξέρουµε βέβαια. Η ζυγαριά είναι αποφασισµένα άδικη γι’ αυτούς που την κρατούν στα χέρια τους, γι' αυτούς που κανονίζουν ιδιοτελώς την τιµή των σταθµών, το διάστρεµµα κάποιου δικού τους στρατιώτη αξίζει πολύ περισσότερο από τον αφανισµό κάποιου σέρβικου χωριού (το οποίο συν τοις άλλοις έχει και δυσπρόφερτο όνοµα εξ ου και προκαλεί την ειρωνεία του νατοϊκού εκπροσώπου ή την απέχθεια του δυτικού εκφωνητή ειδήσεων, που ίσως και να σκέφτονται ότι δεν είναι και τόσο κακό να σβηστεί από το χάρτη αυτή η κακοφωνία, για να πάψει να τους µπερδεύει).

(...) Οι σχεδιασµοί τους - κι αυτό, επίσης, µας το διδάσκει το βλέµµα τους - αντέχουν πολλά, πάρα πολλά «στατιστικά λάθη» - άλλωστε δε θα κληθούν αυτοί να πληρώσουν, τα Βαλκάνια βρίθουν παλαιόθεν «ιθαγενών» και «απολίτιστων», που πρέπει επειγόντως να συµµορφωθούν. Πρόκειται όντως για ένα απλώς τεχνικό ζήτηµα, για ένα γλωσσικό τρικ, µε το οποίο τακτοποιούνται τα πάντα, ή σχεδόν: υφαρπάζεις από τον άνθρωπο ό,τι τον ονοµάζει - ακριβώς την ανθρωπιά που υπάρχει µέσα του - και έτσι µπορείς, αφού τον έχεις ήδη αναιρέσει ως πλάσµα-σύµβολο, να του στερήσεις όχι µόνο τη ζωή του αλλά και ένα θάνατο που να του ταιριάζει και να του αξίζει. Πώς να ταφείς ως «έµµεση απώλεια»; Και ποια συγκίνηση να προκαλέσεις ως «συµπληρωµατική ζηµιά», ποια συνείδηση να ενοχλήσεις όντας µια απλούστατη «συνέπεια ενός τεχνικού προβλήµατος»; Ή, για να σκεφτούµε σαν τον Πάουλ Τσέλαν, «ποια ποίηση µετά το Άουσβιτς», ποια γλώσσα ύστερα από έναν πόλεµο που διαλύει εκ νέου κάθε σύστηµα λογισµού, κάθε έννοια εχεφροσύνης, όταν στο ίδιο διάγγελµα µε το οποίο ο αρχιπολέµαρχος διαδηλώνει από κάποια αµερικανική στρατιωτική βάση τον ανιδιοτελέστατο ανθρωπισµό του ανακοινώνει φορολογικές απαλλαγές υπέρ των πιλότων που πληκτρολογούν το θάνατο; Ποια ηθική σε τόσην ωµότητα;

Mπoυκάλας, εφηµ. «Η Καθηµερινή», 18/4/1999

Θέματα:

Α. Συµπτύξτε σε δύο περιόδους λόγου 50-60 λέξεων την πρώτη παράγραφo του κειµένου.

Β1. Δώστε στο κείµενο δύο τίτλους χρησιµοποιώντας τη µια φορά αναφορικά (λογικά) και την άλλη συγκινησιακά τη γλώσσα.

Β2. Επιλέξτε τις διατυπώσεις που αποδίδουν σωστά τα νοήµατα του κειµένου, σηµειώνοντας Σ (σωστό) ή Λ (λάθος).

α. Ο πόλεµος θανατώνει τη γλώσσα, γιατί περιορίζει την επικοινωνία.

β. Οι λέξεις αποκτούν µε τον πόλεµο σχετική σηµασία.

γ. Πολλοί νεκροί του πολέµου δεν αναγνωρίζονται διότι έχουν χαθεί τα στοιχεία της ταυτότητάς τους.

δ. Υπάρχουν περιοχές του πλανήτη όπου η ανθρώπινη ζωή είναι εύκολα αναλώσιµη και ευτελής.

ε. Ο πόλεµος είναι ασύµβατος µε την αµεροληψία.

Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας στο (β).

Β3.

α. «Πεθαίνει και η γλώσσα µε τον πόλεµο, σκοτώνονται και οι λέξεις». Συγκρίνετε µε το πιο κάτω απόσπασµα από το Θουκυδίδη.

Ο εµφύλιος πόλεµος, λοιπόν, µεταδόθηκε από πολιτεία σε πολιτεία. Κι όσες πολιτείες έµειναν τελευταίες, έχοντας µάθει τι είχε γίνει αλλού, προσπαθούσαν να υπερβάλουν σ' επινοητικότητα, σε ύπουλα µέσα και σε ανήκουστες εκδικήσεις. Για να δικαιολογήσουνε τις πράξεις τους άλλαζαν ακόµα και τη σηµασία των λέξεων. Η παράλσγη τόλµη θεωρήθηκε ανδρεία και αφσσίωση στο κόµµα, η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία πσυ κρύβεται πίσω από εύλογες πρσφάσεις και η σωφρσσύνη πρσσωπίδα της ανανδρίας. Η παραφσρά θεωρήθηκε ανδρική αρετή, ενώ η τάση να εξετάζονται προσεκτικά όλες σι όψεις ενός ζητήµατος θεωρήθηκε πρόφαση για υπεκφυγή. (Θουκυδίδη, Ιστορία Γ’ 82)

β. «Ποια ποίηση μετά το Άουσβιτς, ποια γλώσσα ύστερα από έναν πόλεμο…»: Να συγκρίνετε αυτό το απόσπασμα με το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη «Ο στρατιώτης ποιητής»:
Δεν έχω γράψει ποιήματα
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου

Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλη ανατρίχιαζα
μέσα σ το φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου

Δεν έχω γράψει ποιήματα
δεν έχω γράψει ποιήματα
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω.

Β4. Γράψτε από ένα αντώνυμο των λέξεων: μνήμων, απεχθανόμαστε, εχεφροσύνη.

Γ. Εσείς, ως νέος άνθρωπος, ευαίσθητος σε θέματα που αφορούν την ειρήνη και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πιστεύετε πως «υπερασπίζομαι» την ειρήνη σημαίνει, εκτός των άλλων, «αντιστέκομαι» στην ηθική φθορά της γλώσσας. Γράψτε μια επιστολή διαμαρτυρίας στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα του σχολείου σας, με σκοπό να αφυπνίσετε τους νέους της ηλικίας σας από όλο τον κόσμο σχετικά με τη νόθευση, την πλαστογράφηση και τη διαστροφή του νοήματος των λέξεων σ’ έναν πόλεμο. Για να πετύχετε το σκοπό σας, χρησιμοποιείται όλους τους τρόπους και τα μέσα πειθούς.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Ο πόλεµος δεν έχει θύµατα µόνον αθώους ανθρώπους αλλά και το λόγο. Κι αυτό γιατί αφενός, η γλώσσα από µέσο συνεννόησης µετατρέπεται σε µέσο παραπλάνησης και επινόησης σκευωριών και συνωµοσιών και αφετέρου, η ίδια η γλώσσα είναι αδύναµη να περιγράψει τόσο την πραγµατικότητα όσο και το µέγεθος της συµφοράς των άλλων που δεν είναι «δικοί µας». (56 λέξεις)

Β1. (κυρ.): Το λεξικό της Νέας Τάξης Πραγµάτων. (µτφ): Οι λέξεις, θύµατα του πολέµου.
Β2. α-Λ, β-Σ, γ-Λ, δ-Σ, ε-Σ
Δικαιολ. (β): οι λέξεις αποκτούν στον πόλεµο άλλη σηµασία από αυτήν που πραγµατικά έχουν, προκειµένου να δικαιολογείται η χρήση βίας και να γίνεται αυτή ανεκτή.

Β3. α. Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στην πραγµατικότητα του Πελοποννησιακού πολέµου, απαριθµώντας µερικές από τις συνέπειες της εµφύλιας διαµάχης. Αυτό που µας κάνει εντύπωση είναι πως και τότε αλλά και τώρα οι παρενέργειες του πολέµου είναι οι ίδιες για τους όλους τους ανθρώπους. «Ο πόλεµος, γράφει ο Θουκυδίδης, στερώντας σιγά σιγά απ' τους ανθρώπους την άνεση της καθηµερινής τους ζωής, τους διδάσκει τη βιαιότητα κι εξοµοιώνει τις διαθέσεις του πολύ κόσµου µε την πολεµική κατάσταση που επικρατεί. Μία από αυτές τις πρακτικές που χρησιµοποιούσαν πριν από 2500 χρόνια ήταν η γνωστή και σήµερα νόθευση της σηµασίας των λέξεων, που σηµαίνει την πλαστογράφησή τους, προκειµένου οι αντίπαλοι να εκλoγικεύουν και να νοµιµοποιούν τη χρήση βίας.

β. Η ποιητική άποψη του Μίλτου Σαχτούρη είναι νοηµατικά οµόλογη της άποψης που διατυπώνεται στην επιφυλλίδα του Π. Μπουκάλα. Μέσα σε µια τραγικά εµπόλεµη περίοδο ο στρατευµένος ποιητής εξοµολογείται µε τρόµο και θλίψη γιατί δεν έχει γράψει ποιήµατα, δικαιολογώντας ο ίδιος την άρνησή του µε κρυστάλλινη καθαρότητα: όσο η φρίκη της αντικειµενικής πραγµατικότητας θα του προκαλεί αισθήµατα φρίκης και φόβου ο ποιητής δεν πρόκειται να γράψει ποιήµατα. Άλλωστε, εφόσον ο πόλεµος - «βίαιος διδάσκαλος» κατά το Θουκυδίδη - σκοτώνει και τις λέξεις, ο ποιητής στερείται το «όπλο» του.

Β4. µνήµων ≠ επιλήσµων

απεχθανόµαστε ≠ αγαπάµε

εχεφροσύνη ≠ αφροσύνη

Γ. Ενδεικτική ανάπτυξη

«Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέµε την αλήθεια στα παιδιά», υποστηρίζει ο ποιητής εύστοχα. Κι εµείς ενώνουµε τη φωνή µας µαζί του Φωνάζοντας «φτάνει πια!» σε ό, τι παραχαράσσει την αλήθεια, την αξιοπρέπεια, τις αξίες, την ίδια µας τη ζωή. Ζούµε σε µια εποχή όπου οι λέξεις χάνουν σιγά σιγά το νόηµά τους. Ποτέ άλλοτε η κοινωνία δεν είχε την Οργουελική µορφή που έχει σήµερα. Γιατί ποιος µπορεί να αρνηθεί ότι όλοι αυτοί που κόπτονται για την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώµατα, καθηµερινά µε λόγια και µε έργα υπονοµεύουν όσα υποστηρίζουν;

«Εάν επιθυµείς την ειρήνη, προετοίµαζε διαρκώς τον πόλεµο», υποστήριζαν οι Ρωµαίοι και στην εποχή µας η φράση αυτή βρίσκει απόλυτη εφαρµογή. Γιατί, τι άλλο κάνουµε σήµερα από το να διατηρούµε την ειρήνη µέσα απ' τους διαρκείς εξοπλισµούς; Βέβαια, για να έχουµε τη συνείδησή µας ήσυχη, «βαφτίζουµε» τις πράξεις µας µε λέξεις κοµψές, εύηχες, λέξεις που απαλύνουν το βάρος των πράξεών µας. Έτσι, οι µέχρι πρότινος δυο υπερδυνάµεις πολλαπλασίαζαν τους πυρηνικούς εξοπλισµούς τους υπό το πρόσχηµα της «ισορροπίας του τρόµου». Η γλώσσα κατάντησε κύµβαλο αλαλάζον• ντύθηκε τη στολή παραλλαγής του στρατιώτη και κρύβεται µέσα στο σκοτάδι της απανθρωπιάς.

Αλήθεια, µε πόση ευκολία χρησιµοποιούµε λέξεις όπως «πολιτισµένος», «αναπτυγµένος», «υπερδύναµη», «πλανητάρχης», για να εκφράσουµε το θαυµασµό µας, χωρίς ούτε στιγµή να αναρωτηθούµε ποιο είναι το µέτρο αποτίµησης αυτών των χαρακτηρισµών; Γιατί αν «πολιτισµένος» είναι όποιος βοµβαρδίζει άµαχους πληθυσµούς, αν «αναπτυγµένος» είναι όποιος διαθέτει υψηλής ακρίβειας οπλικά συστήµατα και αν «υπερδύναµη» σηµαίνει «κάνω ό,τι θέλω, χωρίς να υπολογίζω κανέναν και τίποτα», τότε κάτι δεν πάει καλά.

Ποιος θα µπορέσει άραγε να παρηγορήσει εκείνη τη µάνα ή τη σύζυγο την ώρα που κηδεύει τον χαµένο της αγαπηµένο; Είναι λιγότερος ο πόνος αν ο «ήρωας» κηδεύεται µε τιµές και παράτες; Είναι λιγότερος ο πόνος όταν το νεκρό σώµα είναι αυτού που βαφτίζουµε εχθρό; Βέβαια, στην εποχή µας είναι «µαγκιά» να σκοτώνεις τον πεινασµένο λαθροµετανάστη που έκλεβε πατάτες από το χωράφι σου. Μα ήταν Αλβανός! Σωστά. Βλέπεις, οι Αλβανοί δεν είναι άνθρωποι. Όπως δεν είναι άνθρωποι οι γύφτoι, οι τριτοκοσµικοί, όλοι αυτοί που ενοχλούν την όρασή µας µε µιζέρια και τη δυστυχία τους.

Ας αναρωτηθούµε µονάχα για µια στιγµή, εµείς που είµαστε νέοι, τι σηµαίνει το διαµελισµένο σώµα σου να είναι «παράπλευρη απώλεια», τι σηµαίνει το µωρό που καλά καλά δεν πρόλαβε να βγάλει την πρώτη κραυγή της ζωής να βγάζει το ουρλιαχτό του θανάτου. Η ανθρωπιά µας εξαντλείται σε διασώσεις «στρατιωτών Ράιαν». Βασική και αναγκαία προϋπόθεση να είναι ο Ράιαν «δικός µας» - διαφορετικά τον βαφτίζεις «στατιστικό λάθος» και ησυχάζεις.

Αλήθεια, πόσο ήσυχοι κοιµούνται τα βράδια όλοι αυτοί που περιγράφουν τις δολοφονίες ως ηρωισµούς; Πόσοι τόνοι αλκοόλ και πόσα χάπια χρειάζονται για να αποκοιµίσεις τη συνείδησή σου; Αν, βέβαια, διαθέτεις.

Θα ήθελα να θυµίσω σε όλους εµάς που είµαστε νέοι το στίχο του ποιητή: «Αντισταθείτε!» Ας αντισταθούµε σε ό,τι µας µετατρέπει στα άβουλα θύµατα µιας κατευθυνόµενης προπαγάνδας, σε ό,τι µας στερεί το δικαίωµα να ονειρευόµαστε, σε ό,τι µας κάνει ένα απρόσωπο νούµερο στα αρχεία ενός υπολογιστή. Κι ας ρωτήσουµε, επιτέλους, πού µας οδηγούν, που µας πάνε όλοι αυτοί που µας «πάνε».